Η αποσύνδεση των τιμών των ΑΠΕ από τις συμβατικές μονάδες στην επικείμενη ανταγωνιστική αγορά ηλεκτρισμού

Η εφαρμογή του Ευρωπαϊκού Μοντέλου-Στόχος (Target Model) στην κυπριακή αγορά ηλεκτρισμού αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα βήματα για την εναρμόνιση της χώρας μας με τις ευρωπαϊκές ενεργειακές πολιτικές.

Παρά τα αναμενόμενα οφέλη, η Κύπρος αντιμετωπίζει ιδιαίτερες προκλήσεις λόγω του μικρού μεγέθους της αγοράς, της ενεργειακής απομόνωσης και της απουσίας διασύνδεσης με το ευρωπαϊκό δίκτυο. Η έλλειψη ηλεκτρικής διασύνδεσης με την εσωτερική αγορά ηλεκτρισμού της ΕΕ και μονάδων αποθήκευσης, σε συνδυασμό με την εξάρτηση από εισαγόμενα καύσιμα, δημιουργεί συνθήκες που ευνοούν την κατάχρηση αγοραίας δύναμης και την τεχνητή διόγκωση των τιμών ηλεκτρισμού.

Οι πρόσφατες συζητήσεις, με βάση τα αποτελέσματα της δοκιμαστικής περιόδου (dry-run), έχουν εστιάσει στην ανάγκη αποσύνδεσης των τιμών των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας από τις διακυμάνσεις των τιμών των συμβατικών μονάδων, ώστε να αποφευχθούν αδυναμίες στη συγκράτηση των τιμών και να ενισχυθεί η διαφάνεια και η σταθερότητα στην αγορά ηλεκτρισμού της Κύπρου.

Για την αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων, δύο κύριοι μηχανισμοί οι οποίοι έχουν δοκιμαστεί σε ώριμες αγορές ηλεκτρισμού, μπορούν να δώσουν αποτελεσματική λύση: (α) ο εκ των προτέρων μηχανισμός μείωσης της δυνατότητας εξάσκησης δύναμης στην αγορά (ex-ante market power mitigation mechanism) και (β) ο μηχανισμός εξομάλυνσης τιμολογιακών κραδασμών (price shock absorber).

Αυτοί οι μηχανισμοί αποτελούν στρατηγική επιλογή που μπορεί να μεταμορφώσει τη λειτουργία της κυπριακής αγοράς ηλεκτρισμού, προσφέροντας λύση στο πρόβλημα επιτρέποντας την αποσύνδεση των τιμών ανανεώσιμων πηγών από τις υψηλές τιμές συμβατικών μονάδων κατά τις περιόδους ψηλών τιμών συμβατικών καυσίμων και κατ’ επέκταση ενεργειακής κρίσης.

Ωστόσο, πρέπει να έχουμε υπόψη ότι δεν υπάρχουν μαγικές λύσεις, όσο και να θέλουμε να απλουστεύσουμε τους κανόνες αγοράς που διέπουν την αγορά ηλεκτρισμού, το αποτέλεσμα θα είναι πάντα πολύπλοκο.

Ο εκ των προτέρων μηχανισμός μείωσης της δυνατότητας εξάσκησης δύναμης στην αγορά αποτελεί καθιερωμένη πρακτική σε όλες τις ρυθμιζόμενες περιφέρειες των Ηνωμένων Πολιτειών, όπως οι PJM, NYISO, CAISO και ERCOT.

Ο μηχανισμός εφαρμόζεται επίσης σε πολλές άλλες χώρες παγκοσμίως, με στόχο την πρόληψη της κατάχρησης αγοραίας δύναμης πριν την εμφάνισή της. Η βασική του αρχή στηρίζεται στη χρήση προεπιλεγμένων προσφορών ενέργειας (default energy bids - DEBs), που προσδιορίζονται με βάση το βραχυχρόνιο οριακό κόστος των μονάδων παραγωγής.

Όταν μια προσφορά υπερβαίνει ή υπολείπεται του προεπιλεγμένου ορίου πέραν ενός συγκεκριμένου ποσοστού ανοχής, ενεργοποιείται αυτοματοποιημένη διαδικασία ελέγχου και διόρθωσης.

Ο μηχανισμός εξομάλυνσης τιμολογιακών κραδασμών αναπτύχθηκε κατά την ενεργειακή κρίση του 2022, όταν οι υψηλές τιμές αερίου οδήγησαν σε δραματικές αυξήσεις στις τιμές ηλεκτρισμού. Ο μηχανισμός παρακολουθεί συνεχώς τη συσσωρευμένη υπό-οριακή απόδοση (accumulated inframarginal rent) ενός καλαθιού ανανεώσιμων πηγών ενέργειας.

Όταν αυτή η συσσωρευμένη απόδοση φτάσει σε ένα προκαθορισμένο πολλαπλάσιο (συνήθως 2-3 φορές) του μεσοσταθμικού σταθερού κόστους (levelized fixed cost) των τεχνολογιών αυτών σε μια δεδομένη χρονική περίοδο, ο μηχανισμός ενεργοποιείται αυτόματα. Τότε εισάγεται ένας προσωρινός περιορισμός στη δυνατότητα των συμβατικών μονάδων παραγωγής να καθορίζουν τις χονδρικές τιμές εκκαθάρισης της αγοράς, μέσω της εφαρμογής μιας προκαθορισμένης ανώτατης τιμής.

Η καινοτομία του μηχανισμού έγκειται στην ικανότητά του να αποσυνδέει προσωρινά τις τιμές ηλεκτρισμού από τις εξαιρετικά υψηλές τιμές συμβατικών καυσίμων, διατηρώντας παράλληλα τη βασική λειτουργία της αγοράς. Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας λαμβάνουν την περιορισμένη τιμή, ενώ οι συμβατικές μονάδες που απαιτούνται για την εξυπηρέτηση της ζήτησης αποζημιώνονται για το επιπλέον κόστος καυσίμου τους μέσω ενός ξεχωριστού μηχανισμού ανάκτησης κόστους.

Οι παραπάνω μηχανισμοί εφαρμόζονται αποκλειστικά στη χρηματιστηριακή αγορά επόμενης ημέρας και δεν επηρεάζουν τις προθεσμιακές συμβάσεις ή τις διμερείς συμφωνίες. Αυτή η επιλεκτική εφαρμογή διασφαλίζει ότι οι μακροπρόθεσμες επενδυτικές αποφάσεις και η ανάπτυξη της προθεσμιακής αγοράς δεν παρεμποδίζονται.

Η προθεσμιακή αγορά λειτουργεί ανεξάρτητα, καθώς οι μακροπρόθεσμες συμβάσεις έχουν κλειδωμένες τιμές που δεν εξαρτώνται από τις διακυμάνσεις της χρηματιστηριακής αγοράς. Αυτός ο διαχωρισμός είναι θεμελιώδης για τη διατήρηση των κινήτρων μακροπρόθεσμων επενδύσεων και την ανάπτυξη αποτελεσματικών εργαλείων διαχείρισης κινδύνου.

Οι προθεσμιακές συμβάσεις, συμπεριλαμβανομένων των διμερών συμφωνιών αγοράς ενέργειας, συνεχίζουν να λειτουργούν με βάση τις συμφωνημένες τιμές τους, ανεξάρτητα από τις παρεμβάσεις στη χρηματιστηριακή αγορά. Έτσι διασφαλίζεται ότι οι παραγωγοί ανανεώσιμων πηγών μπορούν να εξασφαλίσουν σταθερά έσοδα μέσω μακροπρόθεσμων συμβολαίων, ενώ παράλληλα επωφελούνται από τη βελτιωμένη τιμολόγηση στη χρηματιστηριακή αγορά.

Η ενσωμάτωση των παραπάνω μηχανισμών στο λογισμικό διαχείρισης της αγοράς ηλεκτρισμού που θα χρησιμοποιηθεί στην κυπριακή αγορά απαιτεί τεχνικές προσαρμογές, αλλά είναι πλήρως εφικτή. Το λογισμικό διαθέτει την ευελιξία να ενσωματώνει πολύπλοκες τιμολογιακές δομές και περιορισμούς, έχει σχεδιαστεί για τη μεγιστοποίηση της συνολικής κοινωνικής ευημερίας και μπορεί να υποστηρίξει διαφοροποιημένες προσφορές ανά τεχνολογία.

Οι τροποποιήσεις θα περιλαμβάνουν τη δημιουργία βάσης δεδομένων για τις προεπιλεγμένες προσφορές ενέργειας κάθε μονάδας, την ανάπτυξη αλγορίθμων αυτόματου ελέγχου και διόρθωσης προσφορών, καθώς και παρακολούθησης και ενεργοποίησης του μηχανισμού εξομάλυνσης τιμολογιακών κραδασμών.

Η εφαρμογή των παραπάνω μηχανισμών στην Κύπρο αναμένεται να αποφέρει σημαντικά οικονομικά οφέλη για την εθνική οικονομία. Η μείωση του κόστους ηλεκτρικής ενέργειας θα βελτιώσει την ανταγωνιστικότητα των κυπριακών επιχειρήσεων και θα μειώσει το κόστος διαβίωσης για τα νοικοκυριά. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για μια οικονομία που αντιμετωπίζει προκλήσεις λόγω ενεργειακής απομόνωσης και εξάρτησης από εισαγόμενα καύσιμα.

Η σταθεροποίηση των τιμών ενέργειας μέσω της μειωμένης εξάρτησης από τις διακυμάνσεις των ορυκτών καυσίμων θα δημιουργήσει ένα πιο προβλέψιμο επιχειρηματικό περιβάλλον, ενισχύοντας την επενδυτική δραστηριότητα και υποστηρίζοντας τη μακροπρόθεσμη οικονομική ανάπτυξη του νησιού.

Η εισαγωγή των μηχανισμών απαιτεί τροποποιήσεις στο υφιστάμενο νομοθετικό πλαίσιο της κυπριακής αγοράς ηλεκτρισμού. Οι απαραίτητες αλλαγές περιλαμβάνουν την τροποποίηση των Κανόνων Αγοράς Ηλεκτρισμού που εγκρίνει η ΡΑΕΚ και την ενσωμάτωση νέων διατάξεων για τον υπολογισμό και την εφαρμογή των προεπιλεγμένων προσφορών ενέργειας.

Το κανονιστικό πλαίσιο θα πρέπει να εξασφαλίζει διαφάνεια στη λειτουργία των μηχανισμών και προστασία των δικαιωμάτων όλων των συμμετεχόντων της αγοράς. Η εναρμόνιση με την ευρωπαϊκή νομοθεσία, ειδικά με την Οδηγία 2019/944 για την εσωτερική αγορά ηλεκτρισμού, είναι κρίσιμη για τη νομιμότητα και αποδοχή των μηχανισμών. Η εμπειρία από άλλες ευρωπαϊκές χώρες δείχνει ότι τέτοιοι μηχανισμοί μπορούν να εφαρμοστούν εντός του υφιστάμενου ευρωπαϊκού πλαισίου χωρίς να απαιτείται ειδική έγκριση.

Η επιτυχής υλοποίηση των μηχανισμών απαιτεί συντονισμένη προσπάθεια όλων των εμπλεκόμενων φορέων. Η σταδιακή εφαρμογή με αρχική πιλοτική περίοδο θα επιτρέψει τον εντοπισμό και την επίλυση τεχνικών ζητημάτων πριν την πλήρη ενεργοποίηση. Η συνεχής παρακολούθηση και αξιολόγηση των αποτελεσμάτων θα διασφαλίσει ότι οι μηχανισμοί λειτουργούν αποτελεσματικά και προσαρμόζονται στις εξελισσόμενες συνθήκες της αγοράς.

*Καθηγητής Ενεργειακών Συστημάτων Frederick University