Η κρίση φυσικού αερίου στην Ευρώπη

Η εισαγωγή φυσικού αερίου στην ΕΕ αποτελεί κεντρικό άξονα της ενεργειακής της πολιτικής, αφού εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από εισαγόμενους ενεργειακούς πόρους για την κάλυψη των αναγκών της. Το φυσικό αέριο χρησιμοποιείται στην ΕΕ κυρίως για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, οικιακή θέρμανση και βιομηχανικές διεργασίες. Πάνω από το 30% των νοικοκυριών στην ΕΕ θερμαίνονται με φυσικό αέριο. Το φυσικό αέριο μεταφέρεται πρώτιστα μέσω αγωγών, ενώ η χρήση τερματικών επαναεριοποίησης υγροποιημένου φυσικού αερίου (ΥΦΑ-LNG) έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια.

Οι αγωγοί μεταφοράς φυσικού αερίου αποτελούν την πιο διαδεδομένη και οικονομική μέθοδο μεταφοράς φυσικού αερίου. Στην Ευρώπη, οι κύριοι αγωγοί είναι: (α) ο αγωγός Yamal-Europe για τη μεταφορά φυσικού αερίου από τη Ρωσία μέσω Λευκορωσίας και Πολωνίας στη Γερμανία, (β) ο αγωγός ΤΑΡ (Trans Adriatic Pipeline) για τη μεταφορά φυσικού αερίου από το Αζερμπαϊτζάν μέσω Τουρκίας, Ελλάδας, Αλβανίας και Ιταλίας, προσφέροντας μια σημαντική εναλλακτική πηγή για την Ευρώπη, (γ) ο αγωγός TurkStream για τη μεταφορά ρωσικού φυσικού αερίου μέσω της Μαύρης Θάλασσας και της Τουρκίας προς τη Νότια Ευρώπη, (δ) ο αγωγός Trans-Siberian (ή Urengoy–Pomary–Uzhhorod pipeline) για τη μεταφορά ρωσικού φυσικού αερίου μέσω της Ουκρανίας προς τη κεντρική Ευρώπη, (ε) οι αγωγοί Nord Stream 1 και 2 για τη μεταφορά ρωσικού φυσικού αερίου απευθείας στη Γερμανία μέσω της Βαλτικής Θάλασσας (ο Nord Stream 1 λειτούργησε μέχρι το 2022, αλλά λόγω γεωπολιτικών εξελίξεων, η λειτουργία του ανεστάλη και ο Nord Stream 2 ολοκληρώθηκε το 2021, αλλά δεν τέθηκε ποτέ σε λειτουργία) και (στ) οι αγωγοί TENP και NEL που αφορούν εσωτερικά δίκτυα αγωγών που συνδέουν διάφορες χώρες της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης, διανέμοντας φυσικό αέριο από τα κύρια σημεία εισόδου.

Όπως αναφέρεται στη συνέχεια, η αυξημένη ανάγκη διαφοροποίησης των πηγών ενέργειας οδήγησε στην ταχεία ανάπτυξη υποδομών επαναεριοποίησης LNG στην Ευρώπη. Τα τερματικά επαναεριοποίησης LNG επιτρέπουν την εισαγωγή LNG από απομακρυσμένες περιοχές, όπως οι ΗΠΑ, το Κατάρ και η Αλγερία. Στην Ευρώπη τα κύρια τερματικά επαναεριοποίησης LNG βρίσκονται (α) στην Ισπανία όπου διαθέτει τα περισσότερα τερματικά επαναεριοποίησης LNG στην Ευρώπη, καλύπτοντας σημαντικό μέρος της ζήτησης της Νότιας Ευρώπης, (β) στην Ολλανδία (Gate Terminal), κομβικό σημείο για την εισαγωγή LNG στη Βόρεια Ευρώπη, (γ) στην Ιταλία και στην Ελλάδα, διαδραματίζοντας κεντρικό ρόλο για τη Νότια Ευρώπη και τα Βαλκάνια και (δ) στη Γερμανία όπου κατασκευάζει πλωτά τερματικά επαναεριοποίησης LNG για να μειώσει την εξάρτηση από το ρωσικό φυσικό αέριο (υπάρχουν επί του παρόντος σε λειτουργία τρεις πλωτές μονάδες αποθήκευσης και επαναεριοποίησης LNG (FSRU) και δύο επιπλέον μονάδες FSRU πρόκειται να τεθούν σε λειτουργία αρχές του 2025).

Η κρίση του φυσικού αερίου που εκδηλώθηκε στην Ευρώπη το έτος 2022 αποτέλεσε μια από τις σημαντικότερες ενεργειακές και γεωπολιτικές προκλήσεις της σύγχρονης εποχής. Οι επιπτώσεις της δεν περιορίστηκαν μόνο στις τιμές ενέργειας, αλλά επεκτάθηκαν στην οικονομία, την κοινωνία και τη γεωπολιτική σταθερότητα. Αίτια της κρίσης ήταν ο πόλεμος στην Ουκρανία ο οποίος ξεκίνησε τον Φεβρουάριο του 2022 και επέφερε σοβαρές αναταραχές στην αγορά φυσικού αερίου. Η Ρωσία, ένας από τους μεγαλύτερους προμηθευτές φυσικού αερίου για την Ευρώπη, μείωσε δραστικά τις εξαγωγές μέσω των αγωγών, χρησιμοποιώντας το φυσικό αέριο ως εργαλείο γεωπολιτικής πίεσης. Πολλές ευρωπαϊκές χώρες, ιδιαίτερα η Γερμανία, η Ιταλία και η Ουγγαρία, εξαρτώνταν σε μεγάλο βαθμό από το ρωσικό φυσικό αέριο, γεγονός που ανέδειξε τις ευπάθειες του ενεργειακού τους συστήματος.

Ποιες ήταν οι συνέπιες της κρίσης; Οι τιμές φυσικού αερίου και ηλεκτρισμού στην ΕΕ αυξήθηκαν κατακόρυφα, οδηγώντας σε οικονομική πίεση για τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις. Πολλοί βιομηχανικοί τομείς επηρεάστηκαν αρνητικά, ιδιαίτερα η χημική βιομηχανία, ο τομέας των μεταφορών και η γεωργία, όπου το φυσικό αέριο χρησιμοποιείται ως πρώτη ύλη ή πηγή ενέργειας. Η κρίση προκάλεσε διαμαρτυρίες και κοινωνική αναταραχή, καθώς οι πολίτες αντιμετώπιζαν υψηλούς λογαριασμούς ενέργειας και αύξηση του κόστους ζωής. Έχοντας υπόψη τις πιο πάνω συνέπειες η ΕΕ αναζήτησε νέες πηγές ενέργειας, ενισχύοντας τη συνεργασία με χώρες όπως οι ΗΠΑ, το Κατάρ και η Νορβηγία, ενώ παράλληλα ενίσχυσε την ενεργειακή της ανεξαρτησία μέσω επενδύσεων στην ενεργειακή μετάβαση. Καθιερώθηκαν μέτρα για τη μείωση της κατανάλωσης ενέργειας, όπως ο περιορισμός θέρμανσης και φωτισμού σε δημόσιους χώρους. Η ΕΕ προχώρησε με μέτρα για την επιτάχυνση της ενεργειακής μετάβασης με σημαντικές επενδύσεις σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, καθώς και σε τεχνολογίες αποθήκευσης ενέργειας και υδρογόνου. Εφαρμόστηκαν ρυθμίσεις στις αγορές ενέργειας και μέτρα, όπως ανώτατα όρια τιμών και επιδοτήσεις, για την προστασία των καταναλωτών.

Ο πόλεμος στην Ουκρανία κατέστησε αναγκαία τη διαφοροποίηση του ενεργειακού εφοδιασμού για τις χώρες τις ΕΕ. Η διαφοροποίηση είναι μια μακρά και δαπανηρή διαδικασία, η οποία απαιτεί επενδύσεις σε υποδομές, για παράδειγμα στην κατασκευή νέων αγωγών και τερματικών επαναεριοποίησης LNG. Επενδύσεις για περαιτέρω ανάπτυξη υποδομών LNG έχουν αντιμετωπιστεί ως έργα κοινού ενδιαφέροντος της ΕΕ, τα οποία επωφελούνται από απλοποιημένες διαδικασίες και σε ορισμένες περιπτώσεις, από συγχρηματοδότηση μέσω του μηχανισμού «Συνδέοντας την Ευρώπη». Με αυτό το τρόπο η ΕΕ στράφηκε στο LNG από εναλλακτικούς προμηθευτές και αύξησε τη χρήση των εγκαταστάσεων αποθήκευσης. Η εισαγωγή LNG αποτελεί μέσο διαφοροποίησης των προμηθευτών και των οδών που χρησιμοποιεί η ΕΕ για την προμήθεια φυσικού αερίου. Επί του παρόντος η ΕΕ είναι ο μεγαλύτερος εισαγωγέας LNG στον κόσμο.

Σήμερα οι εισαγωγές φυσικού αερίου που προέρχονται από τη Ρωσία έχουν μειωθεί δραστικά, ενώ οι όγκοι εισαγωγών LNG από αξιόπιστους προμηθευτές όπως οι ΗΠΑ και η Νορβηγία αυξάνονται. Το μερίδιο εισαγωγών φυσικού αερίου στην ΕΕ από τη Ρωσία μειώθηκε από το 40% το 2021 σε περίπου 15% το 2023. Η μείωση αυτή κατέστη δυνατή κυρίως λόγο της απότομης αύξησης των εισαγωγών LNG και της συνολικής μείωσης της κατανάλωσης φυσικού αερίου στην ΕΕ. Χάρη στις επενδύσεις τερματικών επαναεριοποίησης LNG η ικανότητα εισαγωγής LNG της ΕΕ αυξήθηκε κατά 40 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα το 2023 και αναμένεται να διατεθούν επιπλέον 30 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα το 2024.

Η Νορβηγία και οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν οι κορυφαίοι προμηθευτές φυσικού αερίου το 2023. Η Νορβηγία παρείχε σχεδόν το 30% του συνόλου των εισαγωγών φυσικού αερίου. Επιπλέον προμηθευτές αποτελούν χώρες της Βόρειας Αφρικής, το Ηνωμένο Βασίλειο και το Κατάρ. Το 2023 η ΕΕ εισήγαγε πάνω από 120 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα LNG. Το 2023 οι ΗΠΑ ήταν ο μεγαλύτερος προμηθευτής LNG στην ΕΕ, αντιπροσωπεύοντας σχεδόν το 50% των συνολικών εισαγωγών. Το 2023 οι εισαγωγές από τις ΗΠΑ σχεδόν τριπλασιάστηκαν σε σύγκριση με το 2021. Οι μεγαλύτεροι εισαγωγείς LNG στην ΕΕ είναι η Γαλλία, η Ισπανία, η Ολλανδία, το Βέλγιο και η Ιταλία.

Πρόσφατα, την 1η Ιανουαρίου 2025, έχει διακοπεί η ροή φυσικού αερίου μέσω του αγωγού Trans-Siberian (Ρωσία-Ουκρανία-Κεντρική Ευρώπη) αφού η Ουκρανία αρνήθηκε να ανανεώσει τη συμφωνία, η οποία επέτρεπε στη Ρωσία να εξάγει φυσικό αέριο μέσω του εν λόγω αγωγού στην Ευρώπη. Η εκπνοή της συμφωνίας για το φυσικό αέριο ήταν προδιαγεγραμμένη, προσφέροντας στις χώρες της Ευρώπης χρόνο για την εκπόνηση εναλλακτικών σχεδίων. Μόλις 5% των ευρωπαϊκών εισαγωγών φυσικού αερίου διακινήθηκαν πέρυσι μέσω του ουκρανικού αγωγού για αυτό η διακοπή λειτουργίας του αγωγού δεν αναμένεται να έχει σημαντικό αντίκτυπο στην τιμή του φυσικού αερίου στην ΕΕ, χάρη στις νέες συμφωνίες με εναλλακτικούς προμηθευτές που έχουν ήδη υπογραφεί.

Η κρίση φυσικού αερίου στην Ευρώπη αποτέλεσε καμπή για την ενεργειακή πολιτική της ΕΕ. Παρόλο που οι άμεσες συνέπειες ήταν επώδυνες, η κρίση ανέδειξε την ανάγκη για ενεργειακή ανεξαρτησία και για επιτάχυνση της ενεργειακής μετάβασης. Η ΕΕ, επενδύοντας στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και ενισχύοντας τη συνεργασία της με νέους προμηθευτές, έβαλε τις βάσεις για μια πιο βιώσιμη και ανθεκτική ενεργειακή πολιτική. Η ΕΕ, μπροστά στην κρίση του φυσικού αερίου, έχει επενδύσει στην ανάπτυξη των τερματικών LNG και στην επέκταση αγωγών που δεν σχετίζονται με τη Ρωσία. Επιπλέον, συνεργάζεται στενά με χώρες-παραγωγούς όπως το Κατάρ, οι ΗΠΑ και η Νορβηγία, ενώ παράλληλα προωθεί τη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας για τη σταδιακή απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα. Η συνδυασμένη χρήση αγωγών και τερματικών LNG παρέχει στην Ευρώπη την αναγκαία ευελιξία για την κάλυψη των ενεργειακών της αναγκών και τη διασφάλιση της ενεργειακής της ασφάλειας.

*Καθηγητής Ενεργειακών Συστημάτων, Frederick University