Εμπορία ωαρίων - Η σύγχρονη υποτίμηση της γυναικείας υπόστασης

Εμπορία ωαρίων. Μετά τι ακολουθεί; Εμπορία εμβρύων; Σύμφωνα με άρθρο της εφημερίδας Φιλελεύθερος, ημερ. 16.6.2020 τιτλοφορούμενο «Αγοράζουν ωάρια από φοιτήτριες έναντι 800 ευρώ» αναφέρονται καταγγελίες ότι συγκεκριμένος ιδιωτικός οργανισμός στη Λεμεσό, ακόμη και μέσω διαφημιστικών φυλλαδίων αγοράζει ωάρια έναντι €800 - €1000. Στο ίδιο άρθρο αναφέρονται τα όσα λέχθηκαν περί των καταγγελιών στην Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Βουλής για το εν λόγω διαρκές όπως κατονομάστηκε φαινόμενο. Το ζήτημα έλαβε περαιτέρω διαστάσεις και σε ζωντανές τηλεοπτικές εκπομπές της επόμενης ημέρας με τοποθετήσεις αρμοδίων που αποκάλυψαν περαιτέρω πληροφορίες, όπως το ότι δότριες παραχωρούσαν ωάρια πέραν της μιας επιτρεπόμενης φοράς. Τέτοια περιστατικά ήταν αναμενόμενο ότι κάποτε θα λάβουν το φως της δημοσιότητας. Γι’ αυτό, μεταξύ άλλων, ψηφίστηκε πρόσφατα και ο περί της Εφαρμογής της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής Νόμος του Ν. 69(I)/2015 (στο εξής ο Νόμος), ακριβώς για να αποτρέπει και αυτά τα φαινόμενα.

Στην επιτροπή της Βουλής επίσης λέχθηκε ότι αρμόδια σώματα όπως το Υπουργείο Υγείας και η Επιτροπή Βιοηθικής ήταν ενήμεροι προ πολλού για αυτά τα φαινόμενα. Από αρμόδιους εκφράστηκε ότι είναι δύσκολη η στοιχειοθέτηση τέτοιας υπόθεσης, διότι η δωρεά ωαρίων στη φύση της επιτρέπεται και στην απουσία αποδείξεων περί εμπορίας δεν υπάρχει δυνατότητα παρέμβασης των αρμοδίων. Δημόσια διαφωνώ με τις τοποθετήσεις περί δήθεν δυσκολιών. Αυτό που χρειάζεται να δούμε είναι ότι ευκολότερα στοιχειοθετείται μια τέτοια υπόθεση από τον ίδιο το Νόμο 69(I)/2015.
 
ΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΔΙΚΗΜΑΤΑ ΜΕ ΤΙΣ ΚΑΤΑΓΓΕΛΙΕΣ
Πρώτο, στο άρθρο 32(2) του Νόμου αναφέρεται ότι «απαγορεύεται έναντι αμοιβής οποιαδήποτε διάθεση ή αγορά ή χρήση γαμετών και εμβρύων προερχόμενων από δότη». Οι ποινές για διάθεση ωαρίων έναντι αμοιβής είναι τσουχτερές και φτάνουν μέχρι τα επτά (7) χρόνια φυλάκισης και €150.000 ή και τα δύο μαζί, καθώς και σε επιβολή διοικητικού προστίμου από το Συμβούλιο της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής (στο εξής Συμβούλιο ΙΥΑ) ύψους μέχρι 100.000 Ευρώ (Άρθρα 32, 48 και 49).

Δεύτερο, στο Άρθρο 18 (5) αναφέρεται ότι δότρια μπορεί να δωρίσει ωάρια μια φορά στη Δημοκρατία και κάθε κέντρο γονιμότητας ή όπως ονομάζεται για σκοπούς του Νόμου «Μονάδα Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής (στο εξής ΜΥΙΑ), οφείλει να επιβεβαιώνει αυτό πριν τη χρήση των ωαρίων, ειδάλλως επιβάλλονται από τα εδάφια 6 και 7 του εν λόγω άρθρου τσουχτερές κυρώσεις μέχρι επτά (7) χρόνια φυλάκισης, διοικητικό πρόστιμο από το Συμβούλιο ΙΥΑ ύψους μέχρι 150.000 Ευρώ, καθώς και αναστολή λειτουργίας του κέντρου μέχρι 2 χρόνια.
 
Η ΕΞΑΡΧΗΣ ΑΝΑΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ
Αρμόδιοι μίλησαν και για ύπαρξη ασφαλιστικών δικλείδων εκ του Νόμου. Εδώ εκφράζω την ανησυχία μου, όχι στο ότι αυτές δεν υπάρχουν, αλλά στο ότι δεν είναι όλες τους αξιοποιήσιμες. Αναφέρω ότι ο Νόμος 69/2015 λίγο μετά την εφαρμογή του αναστάλθηκε σχεδόν αμέσως με τον τροποποιητικό Ν. 194(I)/2015. Η αναστολή άρθηκε μερικώς την 6/9/2017 με τη σχετική απόφαση αρ.83.255 του Υπουργικού Συμβουλίου. Το αποτέλεσμα όμως όλης αυτής της αναστολής είναι ότι για πέραν μιας ολόκληρης πενταετίας η Πολιτεία μας δεν απολαμβάνει την ολοκληρωτική προστασία που θέτει η Νομοθεσία για την Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή στη Κύπρο. Προφανώς η Πολιτεία κατά το 2015 δεν ήταν τότε σε ετοιμότητα να υποδεχτεί το καθεστώς της νέας νομοθεσίας. Ακόμη και σήμερα το Συμβούλιο ΙΥΑ λειτουργεί χωρίς την απαραίτητη στελέχωση, αλλά κυρίως στην αφοσίωση και συνέπεια των μελών του και της μίας συμβασιούχου λειτουργού του. Αναμφίβολα, η επαρκής στελέχωση του Συμβουλίου μέσω κρατικής στήριξης είναι εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση για την Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή στον τόπο μας.
 
ΤΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΤΗΣ ΑΝΑΣΤΟΛΗΣ – ΑΠΟΥΣΙΑ ΚΕΝΤΡΙΚΟΥ ΜΗΤΡΩΟΥ
Η αναστολή του Νόμου αδρανοποιεί πολλές υποχρεώσεις των κέντρων γονιμότητας ή όπως ονομάζονται για σκοπούς του Νόμου «Μονάδες Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής (στο εξής ΜΥΙΑ). Συγκεκριμένα, ακόμη βρίσκεται υπό αναστολή το άρθρο 12 το οποίο αναφέρεται στην υποχρέωση του Συμβουλίου ΙΥΑ αλλά και των ιδίων των ΜΙΥΑ για τήρηση διαφόρων αρχείων και μητρώων, περιλαμβανομένου του αρχείου δοτών και ιατρικών τους στοιχείων. Το άρθρο επίσης αναφέρεται στις τσουχτερές ποινές σε περίπτωση παράλειψης τήρησης τέτοιου αρχείου και που φτάνει ακόμη και στο οριστικό κλείσιμο τέτοιου κέντρου. Και αυτή όμως η δυνατότητα τελεί μέχρι σήμερα υπό αναστολή. Παρομοίως, βρίσκεται υπό αναστολή και η διάταξη 4 του άρθρου 37 του Νόμου, που καθιερώνει την υποχρέωση των ΜΥΙΑ για τήρηση σχετικών αρχείων συγκατάθεσης και η οποία συνδέεται με τις προνοούμενες τσουχτερές κυρώσεις στο άρθρο 37 σε περίπτωση μη τήρησης τους.

Αντιλαμβάνομαι ότι σε αυτό το σημείο αναφέρονται οι δηλώσεις στην Επιτροπή της Βουλής περί αποδεικτικής δυσκολίας σε στοιχειοθέτηση της υπόθεσης στη Λεμεσό. Λόγω του ότι, ως αναφέρθηκε, δεν υπάρχει κεντρικό μητρώο. Αυτό που χρειάζεται όμως περαιτέρω να διευκρινίσω είναι ότι ο λόγος που δεν υπάρχει αυτό το κεντρικό μητρώο μέσω των ΜΥΙΑ είναι η ίδια η αναστολή του Νόμου, για περίοδο πέραν μιας ολόκληρης πενταετίας.
 
ΔΕΝ ΤΕΛΟΥΝ ΟΛΑ ΥΠΟ ΑΝΑΣΤΟΛΗ
Διαφωνώ με τα όσα λέχθηκαν στη Βουλή περί δυσκολίας στοιχειοθέτησης υπόθεσης, διότι υπάρχει μια σημαντική υποχρέωση τήρησης μητρώου, η οποία ευτυχώς αυτή τη φορά δεν τελεί υπό αναστολή. Πρόκειται για το μητρώο υπό το άρθρο 32 (6), όπου προνοείται υποχρέωση σε κάθε κέντρο (ΜΙΥΑ) να «τηρεί λεπτομερές μητρώο και αποδείξεις για τα ποσά που καταβάλλει στους δότες γαμετών [και ωαρίων] […] και [να] είναι διαθέσιμα από τη Μ.Ι.Υ.Α. για έλεγχο από τους επιθεωρητές». Σε περίπτωση επίσης μη τήρησης τέτοιου αρχείου επιβάλλονται από το εδάφιο 4 και 5 του ίδιου άρθρου τσουχτερές κυρώσεις, μέχρι όπως ποινή φυλάκισης 7 ετών, χρηματική ποινή 150.000 ευρώ καθώς και διοικητικό πρόστιμο 100.000 Ευρώ. Ούτε αυτά τα εδάφια τελούν υπό αναστολή, αλλά παραμένουν ενεργά. Επιπρόσθετα, ούτε τα σχετικά άρθρα για τα αδικήματα δωρεάς επί αμοιβής και δωρεάς πέραν της μιας φοράς έχουν επηρεαστεί από την αναστολή, αλλά συνεχίζουν να παραμένουν και αυτά ενεργά.

Ο Νόμος επομένως πράγματι απαγορεύει την αμοιβή δότριας. Αυτό που περιοριστικά επιτρέπει εναι την κάλυψη εξόδων υπό μορφή αποζημίωσης. Εκ ζωντανής εκπομπής ημερ. 16/6/2020 αναφέρθηκε από αρμόδιους ότι στην Αγγλία δίδεται βάση νόμου αποζημίωση σε δότριες περίπου ύψους 870 Ευρώ και ότι το ποσό αποζημίωσης που θα πρέπει να καθοριστεί από το Συμβούλιο της ΙΥΑ γίνεται σε σχέση με το βιοτικό επίπεδο της Δημοκρατίας και σε ανάλογη συσχέτιση με αυτό άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Αυτή η υποχρέωση πράγματι προκύπτει από το άρθρο 32(9)), η οποία είναι επίσης ανεσταλμένη. Αν κάποιος όμως συγκρίνει αυτό το ποσό με την προσφορά των 800-1000 ευρώ στις φοιτήτριες της παρούσας περίπτωσης, μπορεί εύκολα και βεβιασμένα να εκτιμήσει ότι δεν υπάρχει κάτι παράτυπο αφού τα κυπριακά με τα αγγλικά ποσά πλησιάζουν μεταξύ τους. Διαφωνώ με αυτή την σκέψη, διότι φαίνεται ότι συγκρίνουμε εξ ιδίων τα αλλότρια, και εξηγώ:

Το ποσό των 870 ευρώ στο Ηνωμένο Βασίλειο δίδεται στη βάση του αγγλικού Human Fertilisation and Embryology Act 2008, και το οποίο συνδέεται με την αγγλική σχετική Κατευθυντήρια Σημείωση αρ. 13 (Έκδοση 1.0). Σύμφωνα με αυτή επιτρέπεται αποζημίωση σε δότριες μέχρι τις 750 αγγλικές λίρες ανά συμμετοχή τους σε ένα κύκλο θεραπείας. Το ζήτημα όμως που χρήζει μεγάλης διευκρίνησης είναι ότι η νομοθεσία στο Ηνωμένο Βασίλειο περιλαμβάνει αποζημίωση για - όλα τα έξοδα - της δότριας στη διαδικασία. Η δική μας κυπριακή νομοθεσία αντιθέτως – δεν - περιλαμβάνει όλα τα έξοδα. Τα έξοδα που προνοούνται από το Ν. 69(Ι)/2015 περιορίζονται μόνο σε ορισμένες κατηγορίες εξόδων, όπως νοσηλείας, μετακίνησης, διατροφής, διαμονής και απώλειας εσόδων από την απουσία της δότριας στην εργασία της (Άρθρο 32).

Θεωρώ επομένως ότι υπάρχει κάποια δυσκολία ώστε οι ως άνω κατηγορίες εξόδων να φτάνουν το ύψος των προσφερόμενων 1.000 ευρώ. Εκτός αν υποθέσουμε με μια απομακρυσμένη πιθανότητα ότι μια δότρια είναι ουσιωδώς τόσο υψηλόμισθη, ώστε να υπολογιστούν στα έξοδα αυτά τα ημερομίσθια της για τις λίγες ημέρες που θα λείψει από την εργασία της. Και το ερώτημα είναι ένα - λαμβάνουν γενικά ψηλό μισθό οι φοιτήτριες (ή έστω μισθό); Με αυτά τα δεδομένα και υπόψη ότι το βιοτικό επίπεδο της Αγγλίας είναι ψηλότερο από της Κύπρου, θεωρώ ότι το ποσό των 800-1000 ως οι καταγγελίες είναι επαρκώς ανησυχητικό, διότι δεν συμπίπτει με τα όσα επιτάσσει, ούτε η κυπριακή νομοθεσία περί επιτρεπόμενων εξόδων, αλλά ούτε και εκ πρώτης όψεως με το κυπριακό βιοτικό επίπεδο.

Ελλοχεύει, με άλλα λόγια, σοβαρή πιθανότητα τα 1000 Ευρώ να θεωρηθούν ότι προσφέρουν και εν μέρει αμοιβή και ότι δεν περιορίζονται αυστηρώς στην επιτρεπόμενη κάλυψη εξόδων εκ του κυπριακού Νόμου. Αυτό εγκυμονεί σοβαρή διάπραξη ποινικού αδικήματος. Το όλο συμβάν με τις καταγγελίες φαίνεται επομένως προβληματικό και που εύκολα μπορεί να διερευνηθεί, με πρόσβαση στο μητρώο εξόδων κάθε ΜΥΙΑ που πρέπει να τηρείται υπό το άρθρο 32(6) και το οποίο άρθρο, όπως αναφέρθηκε δεν έχει ανασταλεί.
 
ΥΠΑΡΧΕΙ ΚΑΙ ΑΛΛΗ ΛΥΣΗ - GDPR
Σε αυτόν τον τόπο υπάρχουν και άλλες νομοθεσίες για τήρηση αρχείων, και επομένως για την περαιτέρω αντιμετώπιση του περιστατικού. Αναφέρομαι σε νομοθεσίες που δεν τελούν υπό αναστολή αλλά εφαρμόζονται κανονικά, όπως το καθεστώς του νέου Γενικού Κανονισμού για την Προστασία Δεδομένων (ΓΚΠΔ) ή άλλως πως ως το ακούμε συχνότερα, το γνωστό GDPR.

Εν ολίγοις, το GDPR επιβάλλει υποχρέωση σε οργανισμούς, ως υπεύθυνους επεξεργασίας που επεξεργάζονται δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα, να συμμορφώνονται με διάφορες υποχρεώσεις, ειδάλλως διατρέχουν τον κίνδυνο επιβολής τσουχτερών επίσης κυρώσεων. Αναφέρομαι, για παράδειγμα, στην υποχρέωση νόμιμης τήρησης διαρθρωμένου μητρώου, την καθιέρωση προσώπου εντός οργανισμού ως Υπευθύνου Προσωπικών Δεδομένων, όπως επίσης και την υποβολή σε ορισμένες περιπτώσεις διενέργειας εκτίμησης αντικτύπου (ΕΑΠΔ) – (Data protection impact assessment – DPIA). Στον ενδεικτικό και μη εξαντλητικό κατάλογο του Γραφείο Επιτρόπου Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, γίνεται αναφορά για υποβολής τέτοιας έκθεσης και από οργανισμούς που χειρίζονται ‘ευαίσθητα δεδομένα ή δεδομένα εξαιρετικά προσωπικού χαρακτήρα’, περιλαμβάνοντας στον κατάλογο, για παράδειγμα, και την περίπτωση Νοσοκομείου που επεξεργάζεται γενετικά δεδομένα και δεδομένα υγείας ασθενών. Αυτές οι υποχρεώσεις παραμένουν ενεργές για όλους τους οργανισμούς.
 
ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΡΑ
Γενικότερα, το όλο συμβάν μπορεί να διερευνηθεί όχι μόνο από την Αστυνομία, αλλά και ευκολότερα από άτομα με εξειδικευμένη γνώση και ενισχυμένες εξουσίες, όπως ο Αρχιεπιθεωρητής και επιθεωρητές που διορίζονται από το Υπουργείο Υγείας, για σκοπούς επιθεώρησης, ελέγχου και εφαρμογής των διατάξεων του Νόμου (Μέρος ΙΧ του Νόμου). Οι επιθεωρητές ενεργοποιούν τις δραστικές διερευνητικές τους εξουσίες απλώς από την ύπαρξη ‘εύλογης αιτίας’ για παραβίαση των διατάξεων της κείμενης νομοθεσίας. Μόνο και μόνο αν ευσταθεί δηλαδή το μοίρασμα διαφημίσεων «ωάρια έναντι 1000 ευρώ» ή ότι δότριες προσφέρουν ωάρια πέραν της μιας φοράς, θεωρώ ότι το ζήτημα υποψίας ομιλεί από μόνο του. Θα ήταν επίσης παράλειψη να μην αναφερθεί και η δυνατότητα που δίδει ο Νόμος στους επιθεωρητές για προώθηση ενώπιον δικαστηρίου αίτησης έκδοσης διατάγματος ‘δήμευσης γαμετών’ εφόσον αυτά δεν έτυχαν μεταχείρισης σύμφωνα με το Νόμο.

Ούτε αυτά τα άρθρα του Νόμου περί επιθεωρητών τελούν υπό αναστολή. Ενόψει των ως άνω, και επικαλούμενος το δημόσιο συμφέρον, αναφέρω ότι δεν είναι απαραίτητη η καταχώρηση επίσημης καταγγελίας εναντίον του όποιου κέντρου γονιμότητας. Οι επιθεωρητές μέσω του Υπουργείου Υγείας μπορούν να ενεργοποιηθούν για σκοπούς διερεύνησης και αυτεπαγγέλτως. Η σχετική στοιχειοθέτηση υπόθεσης ενώπιον του Νόμου, φαίνεται απλούστερη επομένως από την εικόνα που φαίνεται να παρουσιάστηκε ελλιπώς στην Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Βουλής.

Υποστηρίζω ότι οι διερευνητικές αρχές δεν δικαιολογούνται παρά να πιάσουν αμέσως δουλειά για διερεύνηση και πάταξη κάθε περίπτωσης τέτοιου μοντέρνου σωματεμπορίου. Η δημόσια άγνοια περί των επιστημονικών και τεχνικών σημείων μιας καινούργιας νομοθεσίας όπως ο Ν. 69(Ι)/2015 δεν πρέπει να αποτελεί τροχοπέδη στην τιμωρία παραβατών, γιατί πολύ φοβάμαι αυτό επικρατεί.

Τέτοια ζητήματα, χρήζουν ορθότερης προώθησης με αποτελεσματικότερη εκτέλεση καθηκόντων των ερευνητικών αρχών. Ακόμη και αν δεν αποδειχτεί τελικά η εμπορία λόγω απουσίας τήρησης σχετικών μητρώων ή η παροχή πέραν της μιας φοράς ωαρίων από δότρια, διευκρινίζω ότι και πάλι οι όποιοι επιτήδειοι μπορούν να έρθουν αντιμέτωποι των ευθυνών τους για άλλο λόγο - απλώς και μόνο για μη τήρηση προβλεπόμενου μητρώου, η οποία υποχρέωση, ως αναφέρθηκε ανωτέρω, δεν τελεί υπό αναστολή αλλά επιφέρει και πάλι τσουχτερές ποινές, και μάλιστα από δύο ξεχωριστές νομοθεσίες.

Ας θυμηθούμε ότι πολλές φορές από ιστορίες του παρελθόντος ακόμη και οι μεγαλύτερες προκλήσεις κατάφεραν να διερευνηθούν αποτελεσματικά από το Νόμο. Είναι αδιανόητο στην παρούσα περίπτωση να δεχθούμε ότι δεν υπάρχει δυνατότητα παρέμβασης των Αρχών. Μια τέτοια τοποθέτηση στερείται ολοκληρωμένης πληροφόρησης. Ας μου επιτραπεί, επομένως, για χάριν έστω ενός δραστικού παραδείγματος να αναφέρω απλά μια κλασσική περίπτωση επιτυχούς διερεύνησης. Οι περισσότεροι είμαστε ενήμεροι με τη χαρακτηριστική περίπτωση διερεύνησης ακόμη και του διαβόητου Αλ Καπόνε, όπου στην τελική αντιμετώπισε τις ευθύνες του για λόγους άλλους - απλής φοροδιαφυγής. Αυτό είναι ένα κλασσικό παράδειγμα που φανερώνει ότι η διερεύνηση μπορεί να λάβει εναλλακτικά μια διαφορετική αλλά αποτελεσματική πορεία.

Το ως άνω κλασσικό παράδειγμα ακριβώς φανερώνει από τη μία ότι η διερεύνηση σε κέντρα γονιμότητας μπορεί να αποτύχει να στοιχειοθετήσει εμπορία ή κατ΄ επανάληψη προσφορά ωαρίων από την ίδια δότρια. Αυτό μπορεί να αποτύχει απλά λόγω απουσίας τήρησης ή και λανθασμένης τήρησης μητρώων. Από την άλλη όμως, αυτό που είναι ιδιαίτερα σημαντικό είναι ότι με αυτά τα δεδομένα μπορεί να αποδειχθεί έστω ένα άλλο ξεχωριστό αδίκημα – αυτό της απουσίας τήρησης κατάλληλου μητρώου και το οποίο επίσης επιφέρει τσουχτερές ποινές, ως αναφέρθηκε ανωτέρω.

Παραδείγματα διερεύνησης υπάρχουν πολλά. Αυτό που παραμένει όμως αληθές είναι ότι η προστασία της ανθρώπινης υπόστασης αντιμετωπίζει σήμερα μια σύγχρονή πρόκληση συνδεδεμένη με την ίδια την αυτονομία του ατόμου. Δεν υπάρχει άλλη σκέψη παρά να αντιληφθούμε ότι αν δεν είμαστε ικανοί να προστατέψουμε το ίδιο το ανθρώπινο σώμα και τη γυναικεία υπόσταση, τότε πως μπορούμε να αναμένουμε την προστασία άλλων δικαιωμάτων μας;
 
Αλέξανδρος Ελευθερίου,
Δικηγόρος