Η χρήση των εμπιστευμάτων στις οικογενειακές επιχειρήσεις

Πολλές έρευνες έχουν δείξει ότι οι κίνδυνοι διαδοχής των οικογενειακών επιχειρήσεων είναι μεγαλύτερες από ποτέ αφού οι πλείστοι ιδιοκτήτες δεν έχουν επενδύσει στο σχεδιασμό μιας διαδικασίας ομαλής διαδοχής. Λόγω του πολύπλοκου συστήματος «οικογενειακής επιχείρησης»-«οικογενειακής ιδιοκτησίας», υπάρχουν περισσότερα περιθώρια σύγκρουσης, προβλήματα διατήρησης της συνοχής, διατήρησης του κοινού οράματος και ιεράρχησης. Περνώντας την οικογενειακή επιχείρηση από τη μια γενιά στην επόμενη είναι μια σημαντική πρόκληση. Η δημιουργία του σωστού σχεδίου διαδοχής καθιερώνει μια λογική και πρακτική δομή για την επίτευξη των στόχων που ευθυγραμμίζονται κατάλληλα με τις προθέσεις του ιδιοκτήτη της επιχείρησης.

Σε αυτά τα πλαίσια η χρήση εμπιστευμάτων (Τrusts) αποτελεί ένα σύνηθες εργαλείο για τον σωστό σχεδιασμό διατήρησης του πλούτου και της μεταβίβασης αυτού από την μια γενιά στην άλλη, σύμφωνα με συγκεκριμένες επιθυμίες και κατευθυντήριες γραμμές. Η σταθερότητα της ιδιοκτησίας και της δομής διακυβέρνησης που αποκτάται από τη χρήση καταπιστευμάτων (συλλογική ιδιοκτησία), η ευελιξία και τα άλλα πλεονεκτήματα τα οποία θα αναφερθούν πιο κάτω αποτελούν συστατικά ενός επιτυχημένου σχεδίου διαδοχής στις οικογενειακές επιχειρήσεις.

Διαβάστε τα υπόλοιπα εξειδικευμένα άρθρα για τις οικογενειακές επιχειρήσεις
Οικογενειακές Επιχειρήσεις – Πλεονεκτήματα και Αδυναμίες
Τα στάδια, οι κίνδυνοι και οι ευκαιρίες σε μία οικογενειακή επιχείρηση
Διαπροσωπικές σχέσεις και επικοινωνία σε μια Οικογενειακή Επιχείρηση
Συναισθήματα και ο ρόλος τους σε μία οικογενειακή επιχείρηση
Οικογενειακή Επιχείρηση: Σχετικά θεσμικά όργανα και η σημασία τους
Διαχείριση του πλούτου της οικογενειακής επιχείρησης
 
Στην απλούστερη μορφή του, ένα εμπίστευμα είναι μια ρύθμιση με την οποία περιουσιακά στοιχεία μεταβιβάζονται από ένα πρόσωπο (τον διαθέτη - «settlor») σε άλλο πρόσωπο (τον εμπιστευματοδόχο - «trustee») για να τα κατέχει προς όφελος ενός συγκεκριμένου προσώπου ή κατηγορίας προσώπων (οι δικαιούχοι – «beneficiaries»). Υπάρχει, επίσης, η δυνατότητα διορισμού ενός προστάτη ( protector) παρά το γεγονός ότι αυτό δεν είναι υποχρεωτικό, ο οποίος συνήθως έχει την δυνατότητα να περιορίζει και να ελέγχει κάποιες από τις εξουσίες του εμπιστευματοδόχου όπως, για παράδειγμα, την εισδοχή ή διαγραφή ενός από τους δικαιούχους. Τα πρακτικά πλεονεκτήματα ενός καταπιστεύματος αποκτώνται σε μεγάλο βαθμό από τη διάκριση που γίνεται μεταξύ του επίσημου ή νόμιμου ιδιοκτήτη της περιουσίας, του εμπιστευματοδόχου δηλαδή, από τη μια, και των ατόμων που έχουν το όφελος της ιδιοκτησίας, δηλαδή των δικαιούχων, από την άλλη.

Παρόλο που ένα εμπίστευμα μπορεί να δημιουργηθεί αποκλειστικά βάσει προφορικής συμφωνίας, η συνήθης πρακτική είναι να ετοιμάζεται ένα γραπτό έγγραφο («Trust Deed») ενόσω ο διαθέτης βρίσκεται εν ζωή. Πιο σπάνια,  ο ιδιοκτήτης της περιουσίας δύναται με διαθήκη να προνοήσει για τη μεταφορά του διαθέσιμου μέρους της περιουσίας του σε εμπίστευμα όταν αυτός αποβιώσει. Το έγγραφο εμπιστεύματος (“Trust Deed”) επιβεβαιώνει την δημιουργία του καταπιστεύματος, καθορίζει τους όρους και τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες ο εμπιστευματοδόχος κατέχει τα περιουσιακά στοιχεία του εμπιστεύματος και σκιαγραφεί τα δικαιώματα των δικαιούχων. Είναι ζωτικής σημασίας ένας εμπιστευματοδόχος να παραμένει ανεξάρτητος και να ασκεί τον κατάλληλο έλεγχο επί των περιουσιακών στοιχείων του εμπιστεύματος. Ο διαθέτης μπορεί να αποστείλει επιστολή επιθυμιών (‘Letter of Wishes’) την οποία ο εμπιστευματοδόχος δύναται, αναλόγως του είδους του εμπιστεύματος που έχει δημιουργηθεί και των όρων αυτού, να λαμβάνει υπόψη κατά την υλοποίηση του.
 

Το βασικό νομικό πλαίσιο που διέπει τα καταπιστεύματα στην Κύπρο είναι ένας συνδυασμός του αγγλικού Κοινοδικαίου και Δικαίου της Επιείκειας, του περί Επιτρόπων Εμπιστευμάτων Νόμου (Κεφ.193) το οποίο βασίζεται στον Αγγλικό Νόμο περί Εμπιστευμάτων του 1925 καθώς και του περί Διεθνών Εμπιστευμάτων Νόμου (Νόμος 69(Ι) του 1992, όπως τροποποιήθηκε από το Νόμο 20(Ι)/2012). Όσον αφορά τις οικογενειακές επιχειρήσεις στην Κύπρο, ο Νόμος περί Διεθνών Εμπιστευμάτων στις πλείστες των περιπτώσεων δεν έχει εφαρμογή, αφού ο διαθέτης είναι συνήθως φορολογικός κάτοικος Κύπρου.
 
Προϋποθέσεις για τη δημιουργία έγκυρου εμπιστεύματος
Για να υφίσταται έγκυρο εμπίστευμα, θα πρέπει να πληρούνται οι ακόλουθες προϋποθέσεις:

1. O διαθέτης θα πρέπει να είναι ενήλικας και να έχει σώας τας φρένας.
     
2. Θα πρέπει να υπάρχουν οι ακόλουθες τρεις «βεβαιότητες»:

(α)       Βεβαιότητα σκοπού – πρέπει να επιβεβαιώνεται η πρόθεση του διαθέτη να δημιουργήσει το εμπίστευμα. Συνήθως το έγγραφο εμπιστεύματος είναι αρκετό για το σκοπό αυτό, ενώ το κριτήριο είναι εάν με βάση τα λόγια και τη συμπεριφορά των εμπλεκομένων, υφίσταται μια ξεκάθαρη πρόθεση ότι η περιουσία θα κατέχεται σε εμπίστευμα προς όφελος τρίτου μέρους. Λόγια απλής επιθυμίας ή ελπίδας είναι ανεπαρκή για να δημιουργήσουν εμπίστευμα.
(β)       Βεβαιότητα του αντικειμένου- τα περιουσιακά στοιχεία που υπόκεινται στο εμπίστευμα θα πρέπει να είναι αναγνωρίσιμα, αλλιώς το εμπίστευμα υπόκειται σε ακυρότητα.
(β)       Βεβαιότητα ως προς τους δικαιούχους- η ταυτότητα των δικαιούχων θα πρέπει να διαπιστώνεται ή να είναι εύκολο να διαπιστωθεί κατά τη δημιουργία του εμπιστεύματος. Οι δικαιούχοι δύναται να είναι συγκεκριμένη κατηγορία ατόμων.
 
Είδη εμπιστευμάτων
Υπάρχουν διάφορα είδη εμπιστευμάτων, όπως για παράδειγμα ρητά, σιωπηρά (implied), αγαθοεργή, εμπιστεύματα με προκαθορισμένους δικαιούχους (Fixed) ή εμπιστεύματα όπου οι εμπιστευματοδόχοι διατηρούν διακριτική ευχέρεια για την επένδυση και/ή διάθεση των περιουσιακών στοιχείων (Discretionary), απολήγοντα (Resulting), αμετάκλητα, μετακλητά κλπ), η ανάλυση των οποίων δεν εμπίπτει στα πλαίσια της παρούσας γενικής επισκόπησης του θέματος στο παρόν άρθρο. Είναι σημαντικό, για σκοπούς του παρόντος άρθρου, να σημειωθεί πως τα εμπιστεύματα στην Κύπρο χρησιμοποιούνται κυρίως για σκοπούς σχεδίου διαδοχής της οικογενειακής επιχείρησης και προστασίας περιουσιακών στοιχείων και είναι αμετάκλητα δίνοντας διακριτική ευχέρεια στους εμπιστευματοδόχους (Discretionary). Η χρήση του κατάλληλου εμπιστεύματος με τις σωστές πρόνοιες είναι απαραίτητη για την παροχή των πλεονεκτημάτων τα οποία αναφέρονται πιο κάτω αλλά και για την ίδια την εγκυρότητα του εν λόγω εμπιστεύματος.
 
Μερικά πλεονεκτήματα ενός εμπιστεύματος σε οικογενειακή επιχείρηση

• Αποφυγή προβλημάτων και συγκρούσεων ως προς τη διαχείριση της περιουσίας

Ένα κατάλληλο εμπίστευμα χρησιμοποιείται συχνά από οικογενειακές επιχειρήσεις σε διάφορα μέρη στον κόσμο, για την αποφυγή μιας σειράς κρίσιμων προβλημάτων που ενδεχομένως να προκύψουν. Για παράδειγμα, μετά το θάνατο του ιδιοκτήτη της επιχείρησης, ένα εμπίστευμα προστατεύει τους πιθανούς διαδόχους, από το κόστος μιας δαπανηρής και ίσως μακροχρόνιας διαδικασίας διαχείρισης της περιουσίας καθώς και από πιθανές συγκρούσεις στα πλαίσια μιας τέτοιας διαχείρισης που πιθανόν να θέσουν σε κίνδυνο την επιβίωση του ιδίου του οργανισμού.
 

• Εμπιστευτικότητα

Ένα εμπίστευμα χρησιμοποιείται συχνά ακριβώς γιατί με αυτό τον τρόπο προστατεύονται και διατηρούνται ασφαλείς ευαίσθητες επιχειρηματικές πληροφορίες και τα περιουσιακά στοιχεία της οικογένειας και αυτού του είδους οι πληροφορίες προς το παρόν δεν είναι διαθέσιμες για επιθεώρηση σε δημόσια αρχεία.
 

• Ευελιξία

 To εμπίστευμα καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο τα περιουσιακά στοιχεία του διαθέτη θα κατανεμηθούν μεταξύ της οικογένειάς του, χωρίς αναγκαστικούς περιορισμούς ως προς την κληρονομικότητα. Σε πολλές περιπτώσεις, μάλιστα, καθορίζεται και ο σκοπός για τον οποίο τα εν λόγω περιουσιακά στοιχεία θα αξιοποιηθούν (π.χ. εκπαίδευση) και ταυτόχρονα προστατεύονται σε βάθος χρόνου από «επικίνδυνες» επενδύσεις. Παρέχει την ικανότητα λήψης γρήγορων αποφάσεων και είναι κατάλληλο τόσο για μεγάλους όσο και για μικρότερους οικογενειακούς οργανισμούς.
 

• Προστασία μέλους οικογένειας που είναι ανίκανο να φροντίσει τον εαυτό του λόγω νεαρής ηλικίας, γήρατος, ψυχικής ανικανότητας ή κάποιας μορφής εθισμού

Σε περίπτωση θανάτου των γονέων ή διαθετών, ο εμπιστευματοδόχος θα διαχειρίζεται την περιουσία και οι δικαιούχοι θα λαμβάνουν οφέλη από αυτήν με τον τρόπο που καθορίζουν τα έγγραφα του εμπιστεύματος και σύμφωνα με τις επιθυμίες των διαθετών. Εάν για παράδειγμα ένα παιδί έχει κάποιας μορφής εθισμό τότε θα μπορούσε να καταβάλλεται από το εμπίστευμα το κόστος διαμονής σε κατάλληλο χώρο ή και σίτισης θέτοντας μάλιστα προϋπόθεση την προσκόμιση πιστοποιητικού αποχής από χρήση.
 

• Έλεγχος αχρείαστων εξόδων

Εάν ορισμένα μέλη της οικογένειας δεν μπορούν να διαχειριστούν σωστά τα περιουσιακά τους στοιχεία ή είναι σπάταλοι, ένα εμπίστευμα μπορεί να διασφαλίσει την κάλυψη των απαραίτητων εξόδων υγείας, εκπαίδευσης, συντήρησης και άλλων εξόδων διαβίωσης.
 
 

• Προστασία περιουσιακών στοιχείων από νομικές διαδικασίες

Με εμπίστευμα μπορεί υπό προϋποθέσεις να διασφαλιστεί πως η περιουσία δεν βρίσκεται στα χέρια  του διαθέτη ή παιδιού ή άλλου δικαιούχου της οικογένειας που δυνατόν να είναι εναγόμενος σε νομικές διαδικασίες με αντικείμενο περιουσιακά στοιχεία οικογενειακής επιχείρησης.  Η χρήση ενός εμπιστεύματος (με τις κατάλληλες πρόνοιες) όπου οι εμπιστευματοδόχοι διατηρούν διακριτική ευχέρεια για την επένδυση και/ή διάθεση των περιουσιακών στοιχείων (Discretionary) το οποίο να είναι αμετάκλητο, είναι απαραίτητη για σκοπούς παροχής τέτοιας προστασίας.
 
Επίσης με ένα εμπίστευμα θα μπορέσει ο διαθέτης να διασφαλίσει ότι τα περιουσιακά στοιχεία ή οφέλη από αυτά, θα λαμβάνονται από τα παιδιά του και όχι από οποιοδήποτε σύζυγο αυτών σε περίπτωση χωρισμού.   Ακόμη, ένα εμπίστευμα μπορεί να διασφαλίσει ότι η σύζυγος ενός διαθέτη θα μπορέσει να λαμβάνει εφ’όρου ζωής χρήματα για την κάλυψη των αναγκών διαβίωσης αυτής και των παιδιών τους και σε περίπτωση θανάτου του, θα παραμείνουν δικαιούχοι μόνο αυτοί και όχι οποιοσδήποτε νέος σύζυγος ή παιδιά τα οποία αποκτήθηκαν μεταξύ τους.
 
Η κάθε οικογενειακή επιχείρηση έχει την δική της ιδιοσυγκρασία και κουλτούρα και αυτά θα πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψιν κατά την ετοιμασία ενός σχεδίου διαδοχής στην επιχείρηση και κατά την επιλογή συγκεκριμένης μορφής εμπιστεύματος.  Η λήψη της κατάλληλης συμβουλής είναι απαραίτητη τόσο για την ίδια την εγκυρότητα του εμπιστεύματος όσο και για την εύρυθμη λειτουργία του εμπιστεύματος με στόχο την πρόοδο της επιχείρησης και των δικαιούχων της. Οι ισορροπίες είναι λεπτές και οποιοδήποτε εμπίστευμα θα πρέπει να μην απομακρύνει  τα παιδιά δικαιούχους από την λήψη αποφάσεων για την εταιρεία εάν και εφόσον αυτά είναι κατάλληλα να διοικούν και να τους ενθαρρύνει να δουλεύουν για την επιτυχία της οικογενειακής επιχείρησης εάν αυτό είναι εφικτό.  Θα πρέπει να είναι αρκετά ευέλικτο για να καλύπτει τυχόν ανάγκες οι οποίες δεν μπορούν να προβλεφθούν όπως για παράδειγμα αναπηρίας από ένα ατύχημα κλπ ή άλλες ανάγκες.
 
Οποιοσδήποτε και εάν είναι ο στόχος για την χρήση ενός εμπιστεύματος αυτό θα πρέπει να είναι κατάλληλα σχεδιασμένο για την συγκεκριμένη οικογενειακή επιχείρηση στα πλαίσια ενός ευρύτερου σχεδιασμού για την ομαλή διαδοχή. Όσο πιο σύντομα ξεκινήσει η προετοιμασία ενός σχεδίου διαδοχής τόσο το καλύτερο.  Ο κατάλληλος χρόνος για αυτό, «ξεκινά από την στιγμή κατά την οποία υπάρχει οποιοδήποτε περιουσιακό στοιχείο το οποίο αξίζει να προστατεύσεις».
 
*Συνδιευθύνων Συνέταιρος
Chrysostomides & Co LLC
 
g.mountis@chrysostomides.com.cy