Πριν μιλήσει η τεχνητή νοημοσύνη στα παιδιά μας, ας της μιλήσουμε εμείς

Η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι πια τεχνολογία του μέλλοντος. Είναι εδώ. Και μιλά στα παιδιά μας — χωρίς να μας ρωτήσει.

Την εμπιστεύονται. Τη ρωτούν για την επιτυχία, την ευτυχία, την αγάπη, το καλό και το κακό. Και εκείνη απαντά. Φιλικά. Γρήγορα. Σίγουρα. Αλλά όχι ανθρώπινα. Όχι με ενσυναίσθηση. Όχι με αλήθεια που έχει πονέσει. Όχι με καρδιά.

Δίνει απαντήσεις που μοιάζουν σοφές, αλλά είναι στατιστικές. Προτάσεις που μοιάζουν φροντισμένες, αλλά είναι αυτόματες. Δείχνει ότι ακούει — αλλά δεν νιώθει.

Κι όμως, το παιδί την ακούει. Την πιστεύει. Τη βάζει μέσα του. Πριν το κάνουμε εμείς.
Πριν μιλήσει ο δάσκαλος. Πριν ξεκινήσει το σχολείο. Πριν χτίσουμε μαζί του μια φωνή που να ξεχωρίζει το αληθινό από το πιθανό.

Αυτή η νέα πραγματικότητα δεν μας περιμένει να οργανωθούμε. Δεν μας κάνει χώρο στο πρόγραμμα σπουδών. Διαμορφώνει ήδη την παιδική σκέψη — σιωπηλά, γρήγορα, βαθιά.

Αν δεν προλάβουμε να μιλήσουμε πρώτοι, η φωνή που θα διαμορφώσει τον κόσμο τους, δεν θα είναι η δική μας.

Γιατί η εκπαίδευση δεν μπορεί να περιμένει

Οι περισσότερες χώρες τοποθετούν την εκπαίδευση για την τεχνητή νοημοσύνη στο γυμνάσιο ή και αργότερα. Την αντιμετωπίζουν σαν τεχνικό αντικείμενο, σαν δεξιότητα πληροφορικής.
Και πράγματι, οι διεθνείς κατευθυντήριες γραμμές — όπως αυτές της UNESCO — προτείνουν περιορισμό της αλληλεπίδρασης παιδιών κάτω των 13 ετών με την ΤΝ.
Αλλά ας είμαστε ειλικρινείς: δεν μπορούμε πια να το ελέγξουμε απόλυτα.

Η τεχνητή νοημοσύνη δεν εμφανίζεται μόνο όταν τη φωνάξουμε. Δεν περιμένει σε εφαρμογές που "ανοίγουν με άδεια".
Είναι παντού.
Αόρατη, διάχυτη, καμουφλαρισμένη ως πληροφορία, βίντεο, πρόταση, φίλτρο, παιχνίδι, εικόνα.

Το παιδί δεν γνωρίζει την ΤΝ ως κώδικα — τη ζει ως φωνή, ως απάντηση, ως αυθεντία.
Και αν δεν προλάβουμε να διαμεσολαβήσουμε την εμπειρία αυτή, το παιδί μαθαίνει να ακούει χωρίς κρίση. Να εμπιστεύεται χωρίς ερώτηση. Και να υιοθετεί χωρίς ενσυναίσθηση.

Και όταν αργότερα του μιλήσουμε για "αλγορίθμους" ή "δεδομένα", ίσως να είναι ήδη αργά.
Ίσως να έχει ήδη μάθει να ζει μέσα σε μια ψηφιακή αφήγηση που κανείς δεν του δίδαξε να καταλαβαίνει.

Όχι άλλη ύλη — αλλά νέο νόημα

Στη Δευτέρα Δημοτικού διδάσκεται για πάνω από έναν αιώνα το ποίημα «Η Ξανθούλα» του Διονυσίου Σολωμού. Και κάθε χρόνο, τα παιδιά το μαθαίνουν και το ξεχνούν. Το λένε απέξω — και δεν τους μένει τίποτα. Όχι γιατί δεν είναι όμορφο. Είναι. Είναι λυρικό, γνήσιο, γεμάτο τρυφερότητα και απώλεια.
Αλλά τα παιδιά δεν καταλαβαίνουν το νήμα. Δεν τα αφορά. Δεν το νιώθουν δικό τους.

Και είναι κρίμα. Γιατί το ποίημα αυτό μιλά για κάτι βαθιά ανθρώπινο: τη φευγαλέα στιγμή της ομορφιάς, τον αποχωρισμό, το άγγιγμα της ανάμνησης.
Πώς να νιώσει το παιδί αυτή την τρυφερότητα όταν του παρουσιάζεται σαν υλικό αποστήθισης;

Μέχρι που το κάναμε τραγούδι. Και όχι απλώς τραγούδι — το κάναμε τραγούδι με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης, σε ρυθμούς που επέλεξαν τα ίδια τα παιδιά.
Τα παιδιά έγιναν συνδημιουργοί. Το ένιωσαν. Το τραγούδησαν με τα δικά τους μέτρα. Και τότε — το ποίημα έγινε δικό τους.
Το θυμήθηκαν. Το αγάπησαν. Δεν αλλάξαμε το ποίημα. Αλλάξαμε τη σχέση τους με αυτό.

Αυτό μπορεί να κάνει η τεχνητή νοημοσύνη όταν ενταχθεί παιδαγωγικά: να ανοίξει δρόμους σύνδεσης, όχι να υπαγορεύσει.

Δεν χρειαζόμαστε περισσότερη ύλη. Χρειαζόμαστε μια παιδεία που αφήνει χώρο στο παιδί να αναπνέει, να νιώθει, να ανήκει.

Ηθική ανθεκτικότητα — όχι τεχνική επάρκεια

Η ουσία δεν είναι να μάθουμε στα παιδιά πώς “δουλεύει” η τεχνητή νοημοσύνη.
Είναι να τα μάθουμε πώς να σκέφτονται όταν τη χρησιμοποιούν.
Να ρωτούν:

• Ποιος το είπε αυτό;
• Είναι δίκαιο;
• Υπάρχει άλλη οπτική;
• Μπορώ να εμπιστευτώ αυτό που ακούω;

Αυτές οι ερωτήσεις δεν είναι προγραμματισμός. Είναι ηθική ανθεκτικότητα.
Και δεν διδάσκεται με φύλλα εργασίας ή με εξηγήσεις για το πώς «δουλεύει το ChatGPT».
Διδάσκεται μέσα από φαντασία, συνεργασία, στοχασμό, αφήγηση, παιχνίδι.

Και ακριβώς εδώ βρίσκεται η μεγάλη, μοναδική ευκαιρία.
Μπορούμε — ίσως για πρώτη φορά μετά από χρόνια — να διδάξουμε την τεχνολογία όχι ως τελικό προϊόν, αλλά ως ερέθισμα για ερωτήσεις.
Να συνδέσουμε την ΤΝ με ποίηση, μουσική, ιστορία, φιλοσοφία, συναισθήματα.
Να αυξήσουμε το ενδιαφέρον των παιδιών, όχι επειδή «είναι μοντέρνο», αλλά επειδή είναι προσωπικό.

Η τεχνητή νοημοσύνη μάς δίνει μια πόρτα για να ξαναδούμε την εκπαίδευση όχι ως μεταφορά πληροφορίας, αλλά ως διαμόρφωση ανθρώπων.
Και αυτή η πόρτα ανοίγει πρώτα στο δημοτικό — όχι στο πανεπιστήμιο.

Αν τη χάσουμε, δεν θα χάσουμε απλώς το «νέο εργαλείο».
Θα χάσουμε την ευκαιρία να καλλιεργήσουμε παιδιά που αναρωτιούνται.

Μια πολιτική ευθύνη — όχι μόνο παιδαγωγική

Αν η Πολιτεία δεν θεσπίσει ένα πλαίσιο παιδικής εκπαίδευσης για την ΤΝ, τότε το πλαίσιο θα το θέσει η αγορά. Και η αγορά έχει στόχους, αλλά όχι παιδαγωγική. Έχει τεχνικές, αλλά όχι αγάπη. Έχει δύναμη, αλλά καμία ευθύνη απέναντι στα παιδιά μας.

Το σχολείο πρέπει να λειτουργήσει ως ανάχωμα αλλά και ως δημιουργικό πεδίο. Η ΤΝ δεν είναι απειλή. Είναι εργαλείο. Αλλά το παιδί πρέπει να μάθει πρώτα να κρατά το εργαλείο — και μετά να το χρησιμοποιεί.

Αν δεν μιλήσουμε εμείς, θα μιλήσει κάποιος άλλος

Η τεχνητή νοημοσύνη θα συνεχίσει να “μιλά” στα παιδιά μας. Η ερώτηση είναι αν θα έχουμε προλάβει να τους μάθουμε πώς να ακούν. Γιατί στο τέλος, η πιο σημαντική φωνή στη ζωή ενός παιδιού δεν πρέπει να είναι μια πλατφόρμα — αλλά ένας δάσκαλος.

*Αντιπρύτανης Έρευνας και Καινοτομίας, Πανεπιστήμιο Νεάπολις Πάφου
Μέλος της Εθνικής Ομάδας Τεχνητής Νοημοσύνης της Κυπριακής Δημοκρατίας