Οικονομική Απάτη και Στελέχη Οργανισμών: Δημογραφικά Χαρακτηριστικά και ο Ρόλος της Εκπαίδευσης

του Δρα. Λούκα Γλύπτη, του Δρα. Χρήστου Αναγνωστόπουλου και της Μαρίας Αναστασίου

Κατά την πρόσφατη παγκόσμια οικονομική ύφεση αλλά και την ανάκαμψη που ακολούθησε, οι καταγγελίες, οι συνακόλουθες διερευνήσεις από κρατικούς φορείς, καθώς επίσης και μια σειρά από καταδίκες για διαπιστωθέντα οικονομικά εγκλήματα έφθασαν, δυστυχώς, σε ιστορικά υψηλά επίπεδα ανά το παγκόσμιο (π.χ. το οικονομικά σκάνδαλα Odebrecht, Rolls Royce, Deutsche Bank, Rio Tinto, Shell και Eni, κ.α.).

Στην Κύπρο σήμερα, παρόλο που η ανοχή του κοινού προς τις οικονομικές απάτες και το οικονομικό έγκλημα μειώνεται (αν και βραδέως), το υφιστάμενο τοπικό ρυθμιστικό πλαίσιο που διέπει την αποτροπή και αντιμετώπιση των οικονομικών αδικημάτων ή ατασθαλιών αποδεικνύεται ανεπαρκές. Παράλληλα, οι αρμόδιοι φορείς παρουσιάζονται να μην μπορούν να ανταποκριθούν δεόντως, καθώς ακόμα και κατά την κορύφωση της πρόσφατης προεκλογικής εκστρατείας για τις βουλευτικές εκλογές στην Κύπρο, αλλά και μόλις μετά από αυτές, το ζήτημα παραμένει στα συρτάρια των των βουλευτικών εδρών και των κομμάτων τους. Τα κυρίαρχα οικονομικά αδικήματα που παρουσιάζονται στην Κύπρο είναι οι ψευδείς παραστάσεις, ιδιαίτερα σε σχέση με την κατάρτιση οικονομικών καταστάσεων νομικών προσώπων, η διενέργεια συναλλαγών χωρίς να εκδίδονται οι απαραίτητες παραστάσεις ή να πληρούνται τα απαιτούμενα κριτήρια (π.χ. τραπεζική φούσκα/σκάνδαλο αξιογράφων, σκάνδαλο Συνεργατισμού, σκάνδαλο «χρυσών» διαβατηρίων) και η εξασφάλιση πίστωσης με ψευδείς παραστάσεις (π.χ. σκάνδαλο Ορφανίδη). Οικονομικές ατασθαλίες διενεργούνται καθημερινά τόσο σε επίπεδο θεσμικών, πολιτικών και οικονομικών, φορέων – με προεκτάσεις διαφθοράς – όσο και σε επίπεδο καθημερινών εμπορικών συναλλαγών, αφού το υφιστάμενο νομοθετικό πλαίσιο σε σχέση με την εξασφάλιση πίστωσης με ψευδείς παραστάσεις δεν επιτρέπει την χρονικά και οικονομικά αποτελεσματική είσπραξη οφειλών κατά την παροχή υπηρεσιών ή εμπορευμάτων. 

Οι καταστροφικές επιπτώσεις των οικονομικών ατασθαλιών στην οικονομία του τόπου είναι ως ένα βαθμό αυτονόητες, διότι στο σύνολό τους επηρεάζουν δυσμενώς τη σταθερότητα, αξιοπιστία, προβλεψιμότητα και, εν τέλει, ανάπτυξη της αγοράς. Σημαντική προέκταση των αρνητικών αυτών οικονομικών επιπτώσεων αποτελεί η κοινωνική αποσταθεροποίηση που προκαλείται, μεταξύ άλλων, από το αίσθημα ατιμωρησίας των αδικοπραγούντων που δημιουργείται στο κοινωνικό σύνολο. Έτσι, ο κοινωνικός ιστός κάθε χώρας διαρραγείται.

Πρόσφατη έρευνα που πραγματοποιήθηκε από το Πανεπιστήμιο UCLan Cyprus υπό την επίβλεψη του Αναπληρωτή Κοσμήτορα της Σχολής Διοίκησης & Επιχειρήσεων Δρα. Χρήστου Αναγνωστόπουλου και της απόφοιτης του προγράμματος μεταπτυχιακών σπουδών Master in Business Administration (MBA) Κας. Μαρίας Αναστασίου, εξέτασε τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των ατόμων που είναι υπεύθυνα για διάπραξη οικονομικής απάτης. Ειδικότερα, η εν λόγω έρευνα εστίασε στη διερεύνηση των παραμέτρων της ηλικίας, του φύλου και της εκπαίδευσης των ατόμων αυτών με τη χρήση δευτερογενών δεδομένων από τις ΗΠΑ.

Ειδικότερα, στα πλαίσια της ποσοτικής ανάλυσης πραγματοποιήθηκε αντιπαραβολή δεδομένων από τις ελεγκτικές και λογιστικές εκδόσεις της Αμερικανικής Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς για διάπραξη οικονομικού εγκλήματος. Στο δείγμα συμπεριλήφθηκαν άτομα που διέπραξαν οικονομικές απάτες κατά το 2019 και άτομα που επιλέχθηκαν τυχαία και τα οποία ωστόσο καταλαμβάνουν βασικές διευθυντικές θέσεις χωρίς να υπόκεινται σε έρευνα για διάπραξη οικονομικού εγκλήματος. Από την έρευνα προκύπτει ότι η λήψη αποφάσεων και ο ορθολογισμός των ατόμων που αξιολογούνται ανά φύλο και εκπαιδευτικό υπόβαθρο σχετίζονται σημαντικά με αναφορές για δόλιες οικονομικές δοσοληψίες. Από την άλλη πλευρά, σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας, η ηλικία δεν φαίνεται να συνδέεται άμεσα με δόλιες οικονομικές ενέργειες. 

Πιο συγκεκριμένα, οι άνδρες είναι πιο πιθανό να προβούν σε διάπραξη οικονομικής απάτης σε σύγκριση με τις γυναίκες, ενώ εν γένει αποδεικνύεται ότι οι γυναίκες είναι πιο συντηρητικές στη λήψη ανάλογων αποφάσεων και τείνουν να αποφεύγουν περισσότερο τον κίνδυνο σε σχέση από τους άνδρες. Επίσης, άτομα με υψηλό εκπαιδευτικό υπόβαθρο και εξειδικευμένο επαγγελματικό ιστορικό και προσόντα, είναι πιο πιθανό να διαπράξουν οικονομική απάτη σε σύγκριση με άτομα με χαμηλότερο εκπαιδευτικό και επαγγελματικό υπόβαθρο. Έτσι, προκύπτει ότι η δόλια οικονομική συμπεριφορά προαπαιτεί νομικό-οικονομική εμπειρογνωμοσύνη και γνώση. Συμπερασματικά, τα ευρήματα υποδηλώνουν ότι υπάρχει μεγαλύτερη πιθανότητα οι άνδρες με υψηλό εκπαιδευτικό υπόβαθρο να συμμετάσχουν σε δόλια οικονομική δραστηριότητα σε αντίθεση με τις γυναίκες ή τους λιγότερο μορφωμένους ομολόγους τους. Εύλογα αναρωτιέται κάποιος γιατί δεν χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα από την Κύπρο, αλλά είναι ίσως ακόμα μια ένδειξη της έλλειψης ωριμότητας εκ μέρους του υφιστάμενου εποπτικού και διερευνητικού πλαισίου στην Κύπρο η απουσία τέτοιων δεδομένων, έστω και αν αυτά θα αφορούσαν πληθυσμό σαφώς μικρότερης κλίμακας.

Τα αποτελέσματα της εν λόγω έρευνας δύναται να λαμβάνονται ιδιαίτερα υπόψη κατά τη διαδικασία αξιολόγησης, επιλογής και διορισμού προσώπων σε κεντρικές θέσεις διακυβέρνησης οικονομικών φορέων και νομικών οντοτήτων, προς το σκοπό αποφυγής και περιορισμού οικονομικών ατασθαλιών και αδικημάτων. Επίσης, τα αποτελέσματα της έρευνας μπορούν να λαμβάνονται υπόψη από ελεγκτικούς και νομικούς οίκους για εντοπισμό και αξιολόγηση συναλλαγών που ενδεχομένως να αφορούν οικονομικά εγκλήματα.

Τα ευρηματα απο την συγκεκριμένη ερευνα παρότρυναν τον Κοσμήτορα της Σχολής Διοίκησης & Επιχειρήσεων Δρα. Λούκα Γλύπτη να υπογραμμίσει με παρέμβασή του, σε παρουσίαση αυτής της έρευνας στο Πανεπιστήμιο, τη σημασία που έχει ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός για την προστασία των λιγότερο καταρτισμένων στελεχών αλλά και μελών της κοινωνίας εν γένει, όπως και η σύσταση συμπαγών συστημάτων πρόληψης και ελεγκτικών συστημάτων εντοπισμού και θεραπείας τέτοιων φαινομένων. Απαραίτητη προϋπόθεση για την επίτευξη των πιο πάνω είναι ένα σύστημα παιδείας προσανατολισμένο προς μια περισσότερο συλλογική και λιγότερο ατομικιστική προσέγγιση συνακόλουθα με την ανάπτυξη της κοινωνικής συνείδησης των νέων. Αλληλένδετη με ένα τέτοιο στόχο είναι και η έμφαση στην ηθική διάσταση των επιπτώσεων των διοικητικών και διαχειριστικών αποφάσεων που καλούνται να αναλάβουν τα στελέχη των οργανισμών, αλλά και η εμφύσηση των αξιών εκείνων (π.χ. αυτοέλεγχος, πειθαρχία, λογοδοσία, ειλικρίνεια) που καθιστούν το άτομο ενεργό και υπεύθυνο πολίτη. Σημαντικές παράμετροι παραμένουν, κατά τον Δρα Γλύπτη, όχι μόνον η απόκτηση των απαραίτητων τεχνικών γνώσεων που παρέχουν προγράμματα διοίκησης επιχειρήσεων και λογιστικής, χρηματοοικονομικής και ελεγκτικής, αλλά και η ευρύτερη καλλιέργεια της ηθικής και αξιακής διάστασης στην αξιολόγηση των συνεπειών που έχουν οι όποιες αποφάσεις τόσο για τον λήπτη, όσο και για το ευρύτερο σύνολο.

Προς την επίτευξη αυτών των στόχων κινείται τόσο η συμμετοχή της Σχολής Διοίκησης & Επιχειρήσεων του Πανεπιστημίου UCLan Cyprus στην εθνική πρωτοβουλία για την ενίσχυση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού και χρηματοοικονομικής παιδείας στην Κύπρο υπό την αιγίδα της Κεντρικής Τράπεζας της Κύπρου, όσο και τα συναφή προγράμματα που παρέχει, δηλ. της Λογιστικής και Χρηματοοικονομικής, της Διοίκησης Επιχειρήσεων και του Μεταπτυχιακού προγράμματος της Διοίκησης Επιχειρήσεων (ΜΒΑ και ΜΒΑ εξ αποστάσεως). Το τελευταίο απευθύνεται τόσο σε μεσαία όσο και σε υψηλόβαθμα στελέχη οργανισμών και στοχεύει όχι μόνο στην ανάπτυξη των τεχνικών δεξιοτήτων των στελεχών, αλλά και στην εμπέδωση βιώσιμης προσέγγισης στη λήψη αποφάσεων, δηλαδή στη λήψη αποφάσεων με μεσο-μακροπρόθεσμα αποτελέσματα που έχουν πολλαπλασιαστικά θετική επίδραση στο ευρύτερο σύνολο. Πάντα τέτοιες αποφάσεις επιστρέφουν πλούσιους τους υλικούς και άυλους καρπούς τους στο λήπτη.