Πάταξη της διαφθοράς: Μια μεγάλη πρόκληση για την κοινωνία

Tα τελευταία δέκα χρόνια και ιδιαίτερα τα τελευταία τρία, το θέμα της διαφθοράς κυριαρχεί στις συζητήσεις. Όλοι, αξιωματούχοι, βουλευτές και πολίτες, μιλούν για πάταξη της διαφθοράς. Το Υπουργείο Δικαιοσύνης, κατόπιν πίεσης από τις μη-κυβερνητικές οργανώσεις, που ασχολούνται με το θέμα της διαφθοράς, αλλά και κάτω από τις πιέσεις της ΕΕ, ετοίμασε τρία νομοσχέδια που καθορίζουν το νομικό πλαίσιο για την πάταξη της διαφθοράς:  το νομοσχέδιο για την Ανεξάρτητη Αρχή κατά της Διαφθοράς, το νομοσχέδιο Περί της Διαφάνειας στις Διαδικασίες Λήψης Δημόσιων Αποφάσεων και Συναφών Θεμάτων και το νομοσχέδιο για την Προστασία των Πληροφοριοδοτών Δημοσίου Συμφέροντος (whistleblowers).Ο νόμος για την Προστασία των Πληροφοριοδοτών Δημοσίου Συμφέροντος (whistleblowers), ψηφίστηκε στις 27 Ιανουαρίου και οι άλλοι δυο νόμοι στις 17 Φεβρουαρίου 2022. Με την ψήφιση των νόμων αυτών, που για τρία χρόνια βρισκόταν στη Βουλή για συζήτηση, κλείνει ένα κεφάλαιο που άρχισε πριν έξι χρόνια. Η συμβολή της κοινωνίας των πολιτών, στην ετοιμασία και βελτίωση των νομοσχεδίων, που προβλέπουν μεταξύ άλλων και νέους θεσμούς, άγνωστους στη πλειοψηφία των Κύπριων πολιτών, ήταν καθοριστική.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι τρεις νόμοι που ψηφίστηκαν είναι σημαντικοί και αποτελούν το πρώτο βήμα για την πάταξη της διαφθοράς. Όμως σίγουρα, από μόνοι τους δεν θα λύσουν το πρόβλημα, διότι η διαφθορά χρειάζεται να αντιμετωπιστεί σφαιρικά και κυρίως να ενημερωθούν οι πολίτες τι εννοούμε όταν μιλούμε για διαφθορά.

Μέσα από την εκστρατεία  «μηδενική ανοχή στη διαφθορά», που διεξάγει το ίδρυμα ΦΗΜΟΝΟΗ, από το 2019, διαπιστώθηκε ότι αν και όλοι μιλούν για διαφθορά δεν γνωρίζουν το θέμα σε βάθος και αρκετές φορές, λόγω κουλτούρας, κάποιες ενέργειες δεν θεωρούνται ως πράξεις διαφθοράς. Γι’ αυτό, με την ευκαιρία της ψήφισης των νόμων, θα προσπαθήσουμε να κάνουμε μια αναφορά σχετικά με την εμφάνιση και επικράτηση του φαινομένου αλλά και της πολυπλοκότητας του, για να συμβάλουμε στη καλύτερη κατανόηση του και κατ’ επέκταση και  στην πάταξη του.

Η διαφθορά, σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές, αν και φαίνεται να υπάρχει και κατά την η χιλιετηρλιδα, αναφέρεται για πρώτη φορά στο Νομικό Κώδικα του βασιλιά των Ασσυρίων Hammurabi(Code of Hammurabi) που συντάσσεται μεταξύ το 1792–1750 πΧ. Ο κώδικας του Hammurabi αναφέρει ότι η διαφθορά και η δωροδοκία είναι αδικήματα και τιμωρούνται αυστηρά. Στη διαφθορά αναφέρεται και η Βίβλος, καθώς και το Σανσκριτικό έγγραφο του 4ου αιώνα. Η διαφθορά θεωρείται ποινικό αδίκημα και στην Ελλάδα.  Αξίζει δε να αναφερθεί ότι  ένα από τα άτομα που κατηγορήθηκαν για διαφθορά είναι και ο ρήτορας Δημοσθένης. Φαινόμενα διαφθοράς και νόμοι για την πάταξη της αναφέρονται και σε έγγραφα μεταγενέστερων εποχών. Αυτό μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι η διαφθορά, δεν είναι ένα νέο φαινόμενο, αλλά ότι υπήρχε από αρχαιοτάτων χρόνων, συμπίπτει με την εμφάνιση του Πατριαρχικού συστήματος και αντιμετωπίζεται με διαφορετικό τρόπο από την κάθε κοινωνία. Αυτό καθιστά το θέμα αρκετά περίπλοκο.

Ο Κώδικας του Hammurabi είναι χαραγμένος πάνω σε στήλη, που σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου..Στο πάνω μέρος βλέπουμε το βασιλιά, με το Θεό  του Ήλιου Shamash, που θεωρείται ο θεός της δικαιοσύνης.

Τα τελευταία τριάντα χρόνια λόγω των μεγάλων σκανδάλων που παρατηρήθηκαν παγκόσμια, το θέμα της διαφθοράς βγήκε στην επιφάνεια, από την Transparency International, που ιδρύθηκε το 1993 από Γερμανούς, πρώην αξιωματούχους της World Bank. Η Οργάνωση για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της διαφθοράς, χρησιμοποίησε διάφορα εργαλεία. Το σημαντικότερο, όμως, από αυτά ήταν και συνεχίζει να είναι το Global Corruption Barometer, που διενεργεί τη μεγαλύτερη παγκόσμια έρευνα για τη διαφθορά. Παρά το γεγονός ότι κάποιοι κατακρίνουν τον τρόπο που λειτουργεί το Global Corruption Barometer, η Transparency International, θεωρείται η σημαντικότερη οργάνωση για την πάταξη της διαφθοράς και έχει συμβουλευτική θέση σε όλους τους παγκόσμιου σ οργανισμούς. Το θέμα της διαφθοράς απασχολεί και άλλους διεθνείς και τοπικούς οργανισμούς όπως  τον  Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD 1961), το International Association of Anti-Corruption Authorities (IAACA, 2006), την World Bank, καθώς και τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών, το Συμβούλιο της Ευρώπης και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Σήμερα το θέμα της διαφθοράς βρίσκεται ψηλά στην ατζέντα των παγκόσμιων και τοπικών οργανώσεων διότι όπως υπογραμμίζει και ο Commissioner on Human Rights του ΟΗΕ

• η διαφθορά είναι ένα σοβαρό εμπόδιο στην πραγματοποίηση όλων των ανθρώπινων δικαιωμάτων.
• η διαφθορά δημιουργεί ανισότητες διότι αλλοιώνει τον τρόπο κατανομής των πόρων, επηρεάζει την οικονομική κατάσταση των χωρών και είναι σε βάρος των κατοίκων μιας χώρας.
• η διαφθορά παρεμποδίζει την ανάπτυξη και τις επιχειρήσεις.

Μέσα από έρευνες φάνηκε επίσης ότι η διαφθορά αυξάνεται κυρίως σε εποχές κρίσεων όπως σε εποχές  πανδημίας, διότι οι κυβερνήσεις στην προσπάθεια τους να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα δεν δίδουν την απαιτούμενη προσοχή στις συμβάσεις,  στα συμβόλαια που υπογράφονται αλλά και στα προϊόντα που αγοράζουν.

Από έρευνα που διεξήγαγε ο ΟΗΕ, φάνηκε επίσης ότι 2.6 τρισεκατομμύρια δολάρια

κλέβονται κάθε χρόνο, 1.3 τρισεκατομμύριο δολάρια δίδεται σε δωροδοκίες και ένα τρισεκατομμύριο χάνεται από φόρους. Το μεγάλο αυτό οικονομικό κόστος, υποχρέωσε τα διεθνή σώματα και τη  World Bank να προωθήσουν μέτρα και να πιέσουν τα κράτη να τα εφαρμόσουν, με στόχο τον περιορισμό της. Αυτό όμως δεν είναι εύκολο διότι σύμφωνα με  την Transparency International

• Η διαφθορά παρουσιάζεται κάτω από πολλές μορφές και είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη συμπεριφορά των ατόμων της κάθε κοινωνίας
• Η διαφθορά εμφανίζεται παντού, στις επιχειρήσεις, στην Κυβέρνηση, στη Βουλή, στα Δικαστήρια, στα Μέσα Επικοινωνίας, στην κοινωνία των πολιτών, στο σύστημα υγείας στην εκπαίδευση και στον αθλητισμό
• Η διαφθορά μπορεί να εμπλέξει πολιτικούς, αξιωματούχους, δημόσιους υπαλλήλους επιχειρηματίες και απλούς πολίτες
• Η διαφθορά συχνά προωθείται συγκαλυμμένα με τη βοήθεια των τραπεζιτών, των δικηγόρων, των λογιστών, των κτηματομεσιτών και ανώνυμων εταιρειών
• Η διαφθορά  προσαρμόζεται στις εναλλασσόμενες καταστάσεις  και αναπτύσσεται ανάλογα με τους κανόνες και τους νόμους που προωθούνται για την πάταξη της, καθώς και την τεχνολογία
• Η διαφθορά είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη ακεραιότητα, το ήθος και την ευαισθησία στην κριτική. Τα χαρακτηριστικά αυτά δεν είναι ανεπτυγμένα στο ίδιο επίπεδο σε όλες τις χώρες. Σε κάποιες χώρες  η καλλιέργεια της αίσθησης της ακεραιότητας, τιμιότητας,  ευθιξίας, βρίσκεται σε ψηλό επίπεδο, και  σε κάποιες άλλες χώρες, βρίσκεται ακόμα σε εμβρυικό στάδιο.
• Η διαφθορά ανθίζει σε χώρες όπου δεν υπάρχει χρηστή διοίκηση και κυριαρχεί η αδιαφάνεια και οι μη διαφανείς διαδικασίες
• Οι γυναίκες, σήμερα, είναι λιγότερο επιρρεπείς στη διαφθορά, διότι δεν είναι συνδεδεμένες με δίχτυα διαφθοράς

Λαμβάνοντας υπόψη τα πιο πάνω, διαπιστώνουμε ότι η πάταξη της διαφθοράς δεν είναι εύκολο εγχείρημα, διότι λόγω της πολυπλοκότητας του θέματος, δεν είναι εύκολο να προσδιορισθεί και δεν υπάρχει ένας κοινά αποδεχτός ορισμός. Η Transparency International, όμως, ορίζει τη διαφθορά ως «τη κατάχρηση της εμπιστευμένης εξουσίας για ιδιωτικό και προσωπικό  όφελος».

Επειδή δεν υπάρχει ένας κοινά αποδεκτός ορισμός, δεν υπάρχουν επίσης αναγνωρισμένοι επαγγελματίες που να καθορίζουν το θέμα ώστε να υπόκεινται όλοι στους ίδιους κανονισμούς. Επομένως η κάθε χώρα και η κάθε κοινωνία, ερμηνεύει με το δικό της τρόπο, τον όρο διαφθορά και τις περισσότερες φορές, αυτό, επιτρέπει να αποσιωπώνται και να καλύπτονται ακόμα και σοβαρά φαινόμενα διαφθοράς. Γενικά όταν μιλούν για  διαφθορά εννοούν τη δωροδοκία των αστυνομικών, των δικαστών, των αξιωματούχων. Όμως θέματα όπως ο νεποτισμός δεν αγγίζονται σε βάθος και η διαφθορά στις περιπτώσεις αυτές παρουσιάζεται άμορφη και δύσκολα εξιχνιάζεται.

Και τώρα ας δούμε τι γίνεται στην Κύπρο.

Στη Κύπρο, το φαινόμενο της διαφθοράς, είναι αρκετά διαδεδομένο την Οθωμανική εποχή, αλλά πιθανόν να υπηρχε και σε προηγούμενες εποχές. Περιορίσθηκε κατά την εποχή της Αγγλοκρατίας, αλλά μετά την Ανεξαρτησία το φαινόμενο της διαφθοράς αν και φαίνεται να αυξάνεται κατακόρυφα,  δεν φαίνεται να του δίδεται η αρμόζουσα προσοχή και τα άτομα που εμπλέκονται σε σκάνδαλα μένουν ατιμώρητα, ακόμα και μέχρι τα τελευταία χρόνια.

Τα σκάνδαλα, που βγήκαν στην επιφάνια την τελευταία δεκαετία, οι πιέσεις από την κοινωνία των πολιτών αλλά και από την ΕΕ, υποχρέωσαν την Κυβέρνηση να προωθήσει μέτρα για την πάταξη της. Μεταξύ των μέτρων αυτών ήταν και τα τρία νομοσχέδια που ψηφίσθηκαν τον τελευταίο μήνα.

Εξετάζοντας την γενική κατάσταση σήμερα βλέπουμε ότι στην Κύπρο

• Έχουμε ένα δημοκρατικό πολίτευμα και έχουμε την ελευθερία του λόγου και αυτό είναι σημαντικό διότι δίδει την ευκαιρία στους πολίτες να εκφρασθούν και να διαμαρτυρηθούν.
• Έχουμε θεσμούς(Προεδρικό, Υπουργεία και άλλα) που παίρνουν αποφάσεις για τη ζωή των πολιτών και μάλιστα  πολλές φορές χωρίς να το γνωρίζουν οι πολίτες και χωρίς να τους εξηγούν γιατί πάρθηκαν αυτές οι αποφάσεις. Αρκετά συχνά οι αποφάσεις αυτές δημιουργούν προβλήματα
• Έχουμε μια βουλή που προωθεί νόμους, που συχνά χρειάζονται επιτροπές και νομοθέτες για να τους ερμηνεύσουν και επιπλέον αφήνουν παράθυρα ανοικτά με αποτέλεσμα να επιτρέπεται ακόμα και η διαφθορά
• Έχουμε μια δημόσια υπηρεσία που χρειάζεται ριζική μεταρρύθμιση και εκσυγχρονισμό, ώστε να περιορισθεί η γραφειοκρατία, να απλοποιηθούν οι αχρείαστες διαδικασίες, για να είναι πιο αποδοτική, πιο διαφανής και να μπορούν οι λειτουργοί να ανταποκρίνονται στην εξυπηρέτηση των πολιτών, αποτελεσματικότερα.
• Έχουμε επαγγελματικές οργανώσεις που και αυτές μιλούν για μεταρρύθμιση αλλά χωρίς να ενοχληθούν τα κεκτημένα δικαιώματα
• Έχουμε ένα νόμο για μεταρρύθμιση της δικαιοσύνης που χρειάζεται να τροποποιηθεί αλλά οι τροποποιήσεις, ακόμα βρίσκονται στη Βουλή
• Έχουμε νόμους και κανονισμούς που αγγίζουν το θέμα της διαφθοράς, όμως δεν αντιμετωπίζουν ολοκληρωτικά, το πρόβλημα, και οι παραλήψεις  αυτές επιτρέπουν στην εμφάνιση πράξεων διαφθοράς.
• Τέλος έχουμε μια συμβουλευτική επιτροπή που συστάθηκε πριν ένα χρόνο και δεν συγκλείσθηκε ακόμα και ένα πρόγραμμα δράσης που και αυτό δεν γνωρίζουμε που βρίσκεται

Σήμερα με τη ψήφιση των νέων νόμων έχουμε το νομικό πλαίσιο που καθορίζει τα θέματα διαφθοράς. Αν οι νόμοι αυτοί εφαρμοστούν σωστά, θα συμβάλουν στην πάταξη της, αλλά ταυτόχρονα θα πρέπει να προωθηθούν και άλλα μέτρα για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα σφαιρικά.

Σύμφωνα με τον Commissioner των Ανθρωπίνων δικαιωμάτων του  ΟΗΕ, η χρήστη διοίκηση και η διαφάνεια, συμβάλλουν στον περιορισμό της διαφθοράς. Τα θέματα αυτά στην Κύπρο δεν έχουν ακόμη προχωρήσει. Γι’ αυτό η Κυβέρνηση αν θέλει να πατάξει τη διαφθορά θα πρέπει να επιταχύνει τις μεταρρυθμίσεις που θεωρούνται απαραίτητες για την πάταξη της.

Το σημαντικότερο όμως ρόλο για την πάταξη της διαφθοράς, αναμφίβολα θα τον διαδραματίσει η εκπαίδευση, όχι μόνο των μαθητών αλλά ολόκληρης της κοινωνίας μέσα από ειδικά σεμινάρια για δασκάλους, δημόσιους υπαλλήλους,  αστυνομικούς, αξιωματούχους και δικαστές.

Η επίλυση του προβλήματος της διαφθοράς μέσα σε ένα Πατριαρχικό κοινωνικό σύστημα που στηρίζεται στη δύναμη, στον έλεγχο και στην αδιαφάνεια και που προωθεί θεσμούς και νόμους που το ενισχύουν, είναι πολύ δύσκολη. Όμως παρά τις αντιστάσεις που προβάλλονται, οι παγκόσμιοι οργανισμοί και η κοινωνία των πολιτών συνεχίζουν τον αγώνα. Ο δε ρόλος της κοινωνίας των πολιτών στην πάταξη της διαφθοράς και στην επίλυση κοινωνικών προβλημάτων, είναι καθοριστικός και πρέπει να ενισχυθεί ακόμα περισσότερο.

Το ίδρυμα ΦΗΜΟΝΟΗ, που συνέβαλε με εισηγήσεις του, στη βελτίωση των νόμων κατά της διαφθοράς, εκφράζει την ικανοποίηση του  για την ψήφιση τους, παρά το γεγονός ότι θα ήθελε να βελτιωθεί ακόμα περισσότερο, ο Νόμος για την Ανεξάρτητη Αρχή κατά της διαφθοράς και ιδιαίτερα ο νόμος Περί της Διαφάνειας στις Διαδικασίες Λήψης Δημόσιων Αποφάσεων. Ταυτόχρονα, επειδή γνωρίζει ότι οι νόμοι από μόνοι τους δεν θα περιορίσουν το φαινόμενο, ετοιμάζει ενημερωτικά σεμινάρια για να ενημερώσει τις επιχειρήσεις και άλλους, για θέματα που αφορούν τους πληροφοριοδότες δημοσίου συμφέροντος(whistleblowers), σε συνεργασία με παγκόσμιες οργανώσεις, και ταυτόχρονα πιέζει το Υπουργείο Παιδείας να προωθήσει συγκεκριμένα μέτρα για την πρόληψη του φαινομένου. Κλείνοντας, θα ήθελα να τονίσω ότι οι πολίτες έχουν τη δύναμη να φέρουν την αλλαγή. Γι αυτό θα πρέπει να αναλάβουν πρωτοβουλίες, να προτείνουν συγκεκριμένα μέτρα και να πιέσουν για την εφαρμογή τους.

*Η Mαίρη Πυργου είναι και Πρόεδρος του Lobbyists and Public Affairs Professionals