Η αναγκαιότητα για διαφάνεια στην εποχή της πανδημίας COVID-19

Η πανδημία COVID-19 απαιτεί αστραπιαία παγκόσμια δράση. Ενόσω γράφεται το παρόν, 212 χώρες και περιοχές σε όλο τον κόσμο έχουν πληγεί, ενώ έχουν αναφερθεί 3,58 εκατομμύρια επιβεβαιωμένα κρούσματα και ένας αριθμός θανάτων 252 χιλιάδων ανθρώπων. Πολλές χώρες έχουν επιβάλει περιορισμούς στη δημόσια ζωή, για να περιορισθεί η πανδημία, θέτοντας όρια στις μη απαραίτητες δραστηριότητες, όπως ταξιδιωτικές και κοινωνικές συγκεντρώσεις, και κλείνοντας σχολεία, γραφεία, πανεπιστήμια και χώρους αναψυχής.

Κατά τη διάρκεια κρίσεων, όπως το ξέσπασμα ενός θανατηφόρου ιού, ο κίνδυνος διαφθοράς στην υγειονομική περίθαλψη επιδεινώνεται από τη δραματικά αυξημένη πίεση στο σύστημα. Η αναστάτωση, η αβεβαιότητα και ο αποπροσανατολισμός συμβάλλουν σε ένα περιβάλλον στο οποίο διεφθαρμένοι μπορούν να επωφεληθούν από την κρίση προς όφελός τους.

Είναι σημαντικό να διατηρηθεί και να επεκταθεί η διαφάνεια, η ανοικτότητα και η ακεραιότητα σε ολόκληρο τον τομέα της υγείας. Υπάρχουν αρκετά κρίσιμα μέτρα που μπορούν να ληφθούν κατά της διαφθοράς, συμπεριλαμβανομένης της ανοικτής δημοσίευσης ερευνών για εμβόλια και θεραπείες, της προστασίας των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος (whistleblowers) στα συστήματα υγείας και της διασφάλισης ίσης πρόσβασης σε θεραπεία που σώζει ζωές.

Ωστόσο, η ανάγκη διαφάνειας και λογοδοσίας υπερβαίνει τα ίδια τα συστήματα υγείας[1].
 
Τι σημαίνει διαφθορά και ποια η σχέση της με τον τομέας της υγείας:
Η διαφθορά είναι η κατάχρηση εξουσίας με σκοπό το ιδιωτικό όφελος. Η έννοια της διαφθοράς σε σχέση με την παγκόσμια υγεία έχει οριστεί ως η κατάχρηση εξουσίας, πόρων, εμπιστοσύνης ή εξουσίας για ιδιωτικό ή θεσμικό κέρδος που έχει δυσμενείς επιπτώσεις σε περιφερειακά, τοπικά ή διεθνή συστήματα υγείας ή / και που επηρεάζουν αρνητικά τα αποτελέσματα της υγείας των ασθενών ή / και του πληθυσμού.

Το ακριβές οικονομικό κόστος της διαφθοράς που επηρεάζει τον τομέα της υγείας είναι άγνωστο επειδή η διαφθορά, από τη φύση της, συχνά κρύβεται. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) υπολόγισε ότι από τα 5,7 τρισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ που δαπανήθηκαν για την υγεία παγκοσμίως το 2008, 415 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ (7,3%) χάθηκαν από απάτη και κατάχρηση υγειονομικής περίθαλψης. Χρησιμοποιώντας δεδομένα που συλλέχθηκαν από 33 οργανισμούς σε 7 χώρες, μία μελέτη εκτιμά ότι οι παγκόσμιες μέσες απώλειες από απάτη και κατάχρηση υγειονομικής περίθαλψης το 2013 ήταν 6,19% (455 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ από 7,35 δολάρια ΗΠΑ τρισεκατομμύρια παγκόσμιες δαπάνες υγειονομικής περίθαλψης).[2] Σημειώνεται ότι αυτά συμβαίνουν σε περιόδους εκτός πανδημίας.
 
Οι Κατευθυντήριες Γραμμές της GRECO[3]
Η Ομάδα Κρατών του Συμβουλίου της Ευρώπης κατά της διαφθοράς (GRECO[4]) δημοσίευσε κατευθυντήριες γραμμές που απευθύνονται στα 50 κράτη μέλη της με στόχο την πρόληψη της διαφθοράς στο πλαίσιο της έκτακτης ανάγκης για την υγεία που προκαλείται από την πανδημία COVID-19.

Οι κατευθυντήριες γραμμές, που εκδόθηκαν από τον πρόεδρο της GRECO, Marin Mrčela, υπογραμμίζουν ότι η πανδημία αυξάνει τους κινδύνους διαφθοράς. O τομέας της υγείας είναι ιδιαίτερα εκτεθειμένος, ιδίως λόγω της αύξησης της επείγουσας ανάγκης για ιατρικές προμήθειες και της απλοποίησης των κανόνων για τις προμήθειες, της ανάγκης για εξεύρεση εγκαταστάσεων και το υπερφορτωμένο ιατρικό προσωπικό.

Ο πρόεδρος της GRECO δήλωσε ότι «οι αποφάσεις που σχετίζονται με τα μέτρα των κεντρικών, περιφερειακών και τοπικών αρχών για την αντιμετώπιση της πανδημίας πρέπει να είναι διαφανείς και να υπόκεινται σε εποπτεία και λογοδοσία. Οι μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος στον τομέα της υγείας πρέπει να προστατεύονται».

Η διαφάνεια στον δημόσιο τομέα είναι ένα από τα πιο σημαντικά μέσα για την πρόληψη της διαφθοράς, ανεξαρτήτως μορφής. «Η ανάγκη τακτικών και αξιόπιστων πληροφοριών από δημόσιους οργανισμούς είναι ζωτικής σημασίας σε περιόδους έκτακτης ανάγκης. Αυτό αφορά την εξάπλωση και τους κινδύνους της πανδημίας καθαυτής, αλλά και τα έκτακτα μέτρα που έχουν ληφθεί για την αντιμετώπισή τους. Δεν πρέπει να επιτρέψουμε στο COVID-19 να θέσει σε κίνδυνο τις αξίες και τα πρότυπα μας, συμπεριλαμβανομένης της διαφάνειας και της λογοδοσίας. Οι πλατφόρμες ψηφιακών πληροφοριών, όπως οι ειδικές πύλες διαφάνειας, είναι πολύτιμα εργαλεία πρόληψης της διαφθοράς και συμβάλλουν στην προστασία του κράτους δικαίου», πρόσθεσε.

Οι πρακτικές διαφθοράς ενδέχεται να επηρεάσουν το δημόσιο ή τον ιδιωτικό τομέα και να σχετιστούν με το σύστημα προμηθειών, τη δωροδοκία σε ιατρικές υπηρεσίες και τη διαφθορά στην έρευνα και ανάπτυξη νέων προϊόντων, συμπεριλαμβανομένων των συγκρούσεων συμφερόντων και του ρόλου των ομάδων συμφερόντων. Επίσης, υπάρχει ο κίνδυνος εκδήλωσης περιπτώσεων απάτης που σχετίζονται με την εμπορία πλαστών ιατρικών προϊόντων που και αυτό με τη σειρά τους εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους για τη δημόσια υγεία.
 
Πώς επωφελούνται οι εγκληματίες από την πανδημία COVID-19 σύμφωνα με την Europol[5] [6]
Κατά τη διάρκεια αυτής της άνευ προηγουμένου κρίσης, οι κυβερνήσεις σε όλη την Ευρώπη εντείνουν τις προσπάθειές τους για την καταπολέμηση της παγκόσμιας εξάπλωσης της πανδημίας COVID-19, λαμβάνοντας διάφορα μέτρα για την υποστήριξη των συστημάτων δημόσιας υγείας, τη διαφύλαξη της οικονομίας και τη διασφάλιση της δημόσιας τάξης και ασφάλειας.

Ορισμένα από αυτά τα μέτρα έχουν σημαντικό αντίκτυπο στον χώρο του σοβαρού και οργανωμένου εγκλήματος. Οι εγκληματίες εκμεταλλεύονται την κρίση προσαρμόζοντας τους τρόπους λειτουργίας τους ή συμμετέχοντας σε νέες εγκληματικές δραστηριότητες.
   
Πολλοί παράγοντες έχουν σημαντικό αντίκτυπο στο σοβαρό και οργανωμένο έγκλημα κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19. Αυτοί οι παράγοντες διαμορφώνουν την εγκληματική συμπεριφορά και δημιουργούν ευπάθειες. Με βάση την εμπειρία της Europol που αποκτήθηκε κατά τη διάρκεια προηγούμενων κρίσεων, είναι σημαντικό να παρακολουθούνται αυτοί οι παράγοντες για την πρόβλεψη των εξελίξεων και τη λήψη προειδοποιητικών σημάτων.
 

• Διαδικτυακές δραστηριότητες: περισσότεροι άνθρωποι ξοδεύουν περισσότερο χρόνο στο διαδίκτυο καθ 'όλη τη διάρκεια της ημέρας για δουλειά και αναψυχή κατά τη διάρκεια της πανδημίας, η οποία έχει αυξήσει τους φορείς επίθεσης και την ευκαιρία για να ξεκινήσουν διάφοροι τύποι κυβερνοεπιθέσεων, σχεδίων απάτης και άλλων δραστηριοτήτων που στοχεύουν σε τακτικούς χρήστες.
• Η ζήτηση και η ανεπάρκεια ορισμένων αγαθών, ιδίως προϊόντων και εξοπλισμού υγειονομικής περίθαλψης, οδηγούν ένα σημαντικό μέρος των δραστηριοτήτων των εγκληματιών στην απάτη, σε πλαστά και κατώτερα των προδιαγραφών αγαθά.
• Μέθοδοι πληρωμής: η πανδημία είναι πιθανό να έχει αντίκτυπο στις προτιμήσεις πληρωμής πέρα ​​από τη διάρκεια της πανδημίας. Με τη μετάβαση της οικονομικής δραστηριότητας σε διαδικτυακές πλατφόρμες, οι συναλλαγές χωρίς μετρητά αυξάνονται σε αριθμό, όγκο και συχνότητα.
• Οικονομική ύφεση: Μια πιθανή οικονομική ύφεση θα διαμορφώσει ουσιαστικά το τοπίο του σοβαρού και οργανωμένου εγκλήματος. Η οικονομική ανισότητα σε ολόκληρη την Ευρώπη καθιστά το οργανωμένο έγκλημα και κατ’επέκταση τη διαφθορά πιο κοινωνικά αποδεκτά, καθώς αυτές οι ομάδες θα διεισδύουν όλο και περισσότερο σε οικονομικά αποδυναμωμένες κοινότητες για να παρουσιαστούν ως παρόχοι εργασίας και υπηρεσιών.
• Η αύξηση της ανεργίας και η μείωση των νόμιμων επενδύσεων μπορεί να προσφέρουν μεγαλύτερες ευκαιρίες για εγκληματικές ομάδες, καθώς άτομα και οργανώσεις στον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα καθίστανται πιο ευάλωτα σε συμβιβασμούς. Η αυξημένη κοινωνική ανοχή για τα πλαστά αγαθά και την εκμετάλλευση της εργασίας έχει τη δυνατότητα να οδηγήσει σε αθέμιτο ανταγωνισμό, υψηλότερα επίπεδα διείσδυσης του οργανωμένου εγκλήματος.

Οι οικονομικές εξελίξεις μετά το COVID-19 θα αποτελέσουν βασικό παράγοντα για να καθοριστεί εάν το οργανωμένο έγκλημα θα έχει μακροπρόθεσμα οφέλη από την πανδημία. Προηγούμενες οικονομικές κρίσεις είχαν οδηγήσει σε αύξηση της απάτης ιδίως στα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, στη  νομιμοποίηση εσόδων από παράνομες δραστηριότητες και γενικά στη διαφθορά.

Τα μαθήματα του COVID-19 για την περίοδο που ακολουθεί και η συμβολή του CIF
Καταληκτικά, ως Cyprus Integrity Forum θα θέλαμε να επισημάνουμε ότι η διαφθορά αναπτύσσεται ακόμη περισσότερο σε περιόδους κρίσης, ιδιαίτερα όταν τα θεσμικά όργανα και η εποπτεία είναι αδύναμα και η δημόσια εμπιστοσύνη είναι χαμηλή. Ο εντοπισμός των κινδύνων διαφθοράς προτού συμβούν μπορεί να συμβάλει στην ενίσχυση της παγκόσμιας αντίδρασης και στην παροχή φροντίδας υγείας σε εκείνους που την χρειάζονται περισσότερο.

Λαμβάνοντας υπόψη τις κατευθυντήριες γραμμές, τις αναφορές και τις ανακοινώσεις των παγκόσμιων εμπλεκόμενων φορέων, είναι σημαντικό να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή:

• Στην προμήθεια φαρμάκων και ιατρικού εξοπλισμού
• Στον έλεγχο των τιμών. Λόγω των ελλείψεων φαρμάκων και άλλων αγαθών και υπηρεσιών υπάρχει αυξημένη πίεση και ζήτηση  και αυξάνεται ο κίνδυνος οι προμηθευτές να απαιτούν υψηλότερες τιμές.
• Στην ανταλλαγή πληροφοριών σχετικά με τις ελλείψεις. Χωρίς διαφανείς πληροφορίες για τα φάρμακα στα οποία ενδέχεται να υπάρξουν ελλείψεις, τα συστήματα υγείας δεν έχουν τρόπο να προετοιμάσουν άλλες λύσεις, όπως η εξεύρεση εναλλακτικών κατασκευαστών.
• Στη χρηματοδότηση για θεραπεία και ανάπτυξη εμβολίων. Με τις πολύ μεγάλες εκροές χρημάτων, οι κυβερνήσεις θα πρέπει να εργάζονται για την παρακολούθηση των κονδυλίων ώστε να εξασφαλίσουν ότι αυτά δεν χρησιμοποιούνται για τη διαχείριση προσωπικών συμφερόντων.
• Στη διαφάνεια των δεδομένων κλινικών δοκιμών. Η ανάπτυξη φαρμάκων και εμβολίου κατά του ιού πρέπει να είναι μια διαφανής προσπάθεια, αντί ένας μυστικός ανταγωνισμός μεταξύ ιδιωτικών εταιρειών ή ακόμη και εθνικών κυβερνήσεων.
• Στην αποτροπή γενικής παραπληροφόρησης και προστασία των καταγγελιών. Υπάρχουν σοβαρές ανησυχίες σχετικά με τη διάδοση της παραπληροφόρησης και τις απειλές που μπορεί να δέχονται κάποιοι για να μην μιλήσουν σχετικά με ατασθαλίες που ίσως να συμβαίνουν. Η σύσταση και ενδυνάμωση του συστήματος για την προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη διαφανή διαδικασία που ακολουθείται στη διαχείριση της περιόδου της πανδημίας και γενικά των κρίσεων.
• Στους κινδύνους δωροδοκίας. Σε κάποιες χώρες οι ιατρικοί πάροχοι αντιμετωπίζουν πολύ δύσκολες αποφάσεις σχετικά με το ποιοι ασθενείς πρέπει να θεραπευτούν με βάση το ποιος χρειάζεται τη μεγαλύτερη φροντίδα. Αυτό δημιουργεί πρόσφορο έδαφος για δωροδοκία.
• Στις διάφορες οργανώσεις φιλανθρωπικού χαρακτήρα που δημιουργήθηκαν λόγω της πανδημίας για συλλογή χρηματικής βοήθειας που τελικά διατίθεται για χρηματοδότηση τρομοκρατικών οργανώσεων.
• Στις διάφορες τεχνικές κοινωνικής μηχανικής (Social Engineering) που δημιουργούνται με την ευρεία χρήση τεχνολογίας για συλλογή πληροφόρησης προσωπικού ή εταιρικού χαρακτήρα που τελικά θα χρησιμοποιηθεί από απατεώνες.

Η ύπαρξη ανοικτών και διαφανών διαδικασιών σύναψης συμβάσεων και η εφαρμογή αποτελεσματικών ελέγχων συμβάλλει στη μείωση των κινδύνων. Η βοήθεια και εφαρμογή πιο αποτελεσματικών διαδικασιών για βοήθεια των πολιτών και ιδίως των πιο ευπαθών ομάδων εν μέσω της πανδημίας δεν πρέπει κατ’ ουδένα λόγο να μπερδευτεί και να ερμηνευτεί με χαλάρωση θεσμών, απόσυρση μέτρων ελέγχου και ουσιαστικής δέουσας επιμέλειας.  Είναι σημαντικό οι κυβερνήσεις να ενεργούν με ανοικτό και διαφανή τρόπο, προκειμένου να οικοδομήσουν και να διατηρήσουν την εμπιστοσύνη των πολιτών. Καθώς η πανδημία του COVID-19 συνεχίζει να εξαπλώνεται, πρέπει να έχουμε ανοικτές και ειλικρινείς συζητήσεις για τα τρωτά σημεία των συστημάτων υγείας που τα καθιστούν πιο ευάλωτα στη διαφθορά.

Ως Cyprus Integrity Forum παραμένουμε στην πρώτη γραμμή κρούσης για να βεβαιωθούμε ότι η διαφάνεια παραμένει η πιο σημαντική προμετωπίδα και αρχή στην ορθολογιστική αντιμετώπιση οποιασδήποτε πρόκλησης ακόμα και αυτής της σοβαρής πανδημίας και είμαστε έτοιμοι να παρέχουμε οποιαδήποτε βοήθεια και κατεύθυνση τόσο στους πολίτες όσο και στον επιχειρηματικό κόσμο της Κύπρου προς αυτή την κατεύθυνση.