Τεχνολογία, Τεχνητή Νοημοσύνη και τα επαγγέλματα του Δικηγόρου και του Δικαστή

Εν μέσω της καραντίνας και της πανδημίας του κορωνοϊού (Covid-19), πολλοί είναι αυτοί που εργάζονται από το σπίτι, εξ αποστάσεως, χρησιμοποιώντας και εκμεταλλευόμενοι τεχνολογικά επιτεύγματα και την ανάπτυξη των «έξυπνων κινητών» (Smartphones), των φορητών υπολογιστών αλλά και τη δυνατότητα σύνδεσης μέσω εικονικού ιδιωτικού δικτύου (VPN). Το ίδιο ισχύει και για μεγάλη μερίδα των δικηγόρων, ανάμεσα στους οποίους και οι εργαζόμενοι στο γραφείο μας, οι οποίοι από την ασφάλεια του σπιτιού μας μπορούμε και συνεχίζουμε να παρέχουμε τις υπηρεσίες μας. 

Τεχνολογία και νομικός κόσμος
Πλην όμως αυτή δεν είναι η μόνη φορά που η τεχνολογία χρησιμοποιείται από το νομικό κόσμο, όπως άλλωστε και σε κάθε τομέα της σύγχρονης κοινωνίας. Το 2019, το ABA Legal Technology Survey Report επιβεβαίωσε ότι το 80% των δικηγόρων χρησιμοποιούν τα smartphones τους για ζητήματα σχετικά με την εργασία τους, όπως για παράδειγμα να ψηφιοποιήσουν, να επεξεργαστούν ή να προωθήσουν έγγραφα, να επικοινωνήσουν μέσω ηλεκτρονικής αλληλογραφίας, να διευθετήσουν συναντήσεις ή/και να ερευνήσουν συγκεκριμένες νομοθεσίες ή αποφάσεις. Επιπρόσθετα, αρκετά δικηγορικά γραφεία παρέχουν εδώ και καιρό τη δυνατότητα τηλεδιασκέψεων με πελάτες ή υποψήφιους πελάτες, αυτοματοποίηση της διαδικασίας αποκάλυψης εγγράφων μέσω της χρήσης εφαρμογών eDiscovery, αντί της πατροπαράδοτης εξονυχιστικής έρευνας από τους δικηγόρους των τεκμηρίων και εγγράφων, συλλογή δεδομένων και τεκμηρίων με τη χρήση ηλεκτρονικών μέσων και εφαρμογών, χρήση συστημάτων διαχείρισης των υποθέσεων και των φακέλων (case management software),  δημιουργία εκθέσεων και αναλύσεων με τη χρήση cognitive analytics. Αυτά είναι μερικά από τα υφιστάμενα εργαλεία και εφαρμογές που χρησιμοποιούνται από το δικηγορικό και νομικό κόσμο τόσο στην Κύπρο, όσο και ανά το παγκόσμιο και που έχουν πρόσφατα καταστήσει δυνατή τη διεκπεραίωση νομικής και άλλης εργασίας δεδομένων των περιοριστικών μέτρων που καθιστούν αδύνατο κάθε άλλο τρόπο επικοινωνίας.

Τεχνητή Νοημοσύνη (Artificial Intelligence)
Όπως έχει ήδη αναφερθεί, τα πιο πάνω εργαλεία και εφαρμογές χρησιμοποιούνται εδώ και μερικά χρόνια τόσο από τους δικηγόρους, όσο και από άλλους επαγγελματίες. Αυτό που έχει αρχίσει να χρησιμοποιείται τελευταία, πρώτα στο εξωτερικό και πιο πρόσφατα και στην Κύπρο, είναι η εκμετάλλευση των δυνατοτήτων που προσφέρει η Τεχνητή Νοημοσύνη (Artificial Intelligence) (εφεξής ΑΙ) για την παροχή νομικών υπηρεσιών, δηλαδή για την επικοινωνία, αποθήκευση, διαχείριση, ή/και αποκάλυψη εγγράφων. Συγκεκριμένα:

• Ήδη είναι εφικτό να χρησιμοποιεί κανείς προγράμματα ΑΙ κατά τον έλεγχο συμβάσεων ή συμφωνιών, κυρίως πολυσέλιδων, για την τυχόν ύπαρξη ασυνήθιστων, απρόσμενων ή δυσμενών προνοιών ή υποχρεώσεων.
• Διατίθεται στην αγορά πρόγραμμα ΑΙ, το οποίο μπορεί να ετοιμάζει νομικά έγγραφα, παρόλο που δεν είναι νόμιμη ακόμη η παροχή νομικών υπηρεσιών από μη αδειούχους δικηγόρους.
• Υπάρχει πρόγραμμα ΑΙ, το οποίο μπορεί να προβλέπει την κατάληξη/απόφαση του δικαστηρίου. Τέτοια προγράμματα δίνουν τη δυνατότητα σε δικηγορικά γραφεία να αποφασίζουν κατά πόσο θα αναλάβουν κάποια υπόθεση.

Επιπρόσθετα, σε διάφορα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως το Facebook και το Twitter, χρησιμοποιούνται εφαρμογές και προγράμματα ΑΙ ως μέσα για επίλυση διαφορών, κατά κύριο λόγο ελέγχοντας το περιεχόμενο των αναρτήσεων και είτε αποφασίζοντας κατά πόσο κάποια ανάρτηση είναι προσβλητική ή ψευδής, είτε επισημαίνοντας τη σχετική ανάρτηση σε ειδική επιτροπή για να αξιολογηθεί το περιεχόμενο της. Σε κάθε περίπτωση, οι ενδιαφερόμενοι/εμπλεκόμενοι μπορούν να αμφισβητήσουν την απόφαση που προκύπτει από ΑΙ σε ειδική επιτροπή (αποτελούμενη από ανθρώπους), η οποία επανεξετάζει και την ανάρτηση και την ΑΙ απόφαση.
Η ανωτέρω διαδικασία λήψης αυτοματοποιημένων αποφάσεων έχει εξεταστεί από νομοθέτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον Κανονισμό για την προστασία των προσωπικών δεδομένων (2016/679), Κανονισμός GDPR, με συμπερίληψη ρητού δικαιώματος των ατόμων να μην υπόκεινται σε αποφάσεις οι οποίες είναι αποτέλεσμα αποκλειστικά αυτοματοποιημένης διαδικασίας και οι οποίες επηρεάζουν σημαντικά τα δικαιώματα ή/και τις υποχρεώσεις τους (άρθρο 22). Πλην όμως, δεν φαίνεται να προστατεύονται τα άτομα σε περίπτωση που ο άνθρωπος που λαμβάνει τέτοια απόφαση στηρίζεται αποκλειστικά ή αρκετά σε τέτοιες αυτοματοποιημένες διαδικασίες. 

Προτάσεις για μελλοντικές εφαρμογές ΑΙ στο νομικό τομέα
Υπάρχουν διάφορες σκέψεις και εισηγήσεις για περαιτέρω τρόπους ενσωμάτωσης ή/και προώθησης της χρήσης ΑΙ στο νομικό τομέα, καθότι το επίπεδο της τεχνολογίας και της εξέλιξης της ΑΙ μέχρι σήμερα αντιμετωπίζει κυρίως τη δυσκολία ερμηνείας της νομοθεσίας και της αναγνώρισης υποκειμενικών στοιχείων, όπως την πρόθεση των αντισυμβαλλομένων κατά την ερμηνεία συμβάσεων, όπως για παράδειγμα: 

• Χρήση προγραμμάτων ΑΙ για την αυτοματοποιημένη εφαρμογή νομοθεσίας, η οποία θα θεσπιστεί ειδικά με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να εφαρμόζεται από προγράμματα ΑΙ, για παράδειγμα ζητήματα φορολογιών.
• Χρήση προγραμμάτων ΑΙ για την ανάλυση των πιθανοτήτων επαναδιάπραξης αδικήματος (κατά τον υπολογισμό της ποινής), η οποία όμως ανάλυση να αξιολογείται μετά από το Δικαστήριο.  
• Χρήση προγραμμάτων ΑΙ από ιδιώτες για την επίλυση μεταξύ τους διαφορών, δηλαδή αντί δικαστικών διαδικασιών, να συμφωνείται η αποδοχή της πρόβλεψης της έκβασης δικαστικής διαδικασίας από την ΑΙ.
• Ανάπτυξη και χρήση μελλοντικά προγραμμάτων ΑΙ που να παρέχουν νομικές υπηρεσίες αντί των δικηγόρων, όταν θα είναι εφικτό για τέτοια προγράμματα να αναπτύσσουν νομικούς ισχυρισμούς ή επιχειρηματολογία, με πιθανότητα δημιουργίας προγραμμάτων ΑΙ για την απευθείας επίλυση διαφορών μέσω ΑΙ αντί των φυσικών δικαστών.

• Είναι πολύ πιθανό η κοινή γνώμη να μην αποδεχθεί την πλήρη αντικατάσταση του νομικού και δικαστικού συστήματος από υπολογιστές και προγράμματα ΑΙ θεωρώντας ότι θα πρέπει ο άνθρωπος να έχει τον τελευταίο λόγο για σοβαρά ζητήματα, όπως ζητήματα συνταγματικού δικαίου, ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και ηθικά και οικονομικά ζητήματα που πιθανό να επηρεάζουν τις ζωές πληθώρας κόσμου.
• Σε ένα κόσμο όπου οι αποφάσεις λαμβάνονται από προγράμματα ΑΙ, δεν θα έχει νόημα η άσκηση έφεσης σε ανώτερη διαδικασία ΑΙ, καθότι εάν υπάρχει ανώτερο πρόγραμμα, αυτό θα πρέπει να εγκατασταθεί ή να αντικαταστήσει τον πρώτο βαθμό δικαιοδοσίας. Ζητήματα θα υπήρχαν και σε περίπτωση πρόνοιας για έφεση σε φυσικό δικαστή, αλλά και πάλι θα ήταν δύσκολο να αποκλίνει ο άνθρωπος από τέτοια απόφαση, λαμβάνοντας υπόψη τις δυνατότητες των υπολογιστών να υπολογίζουν και να αναλύουν υπέρογκα δεδομένα και πιθανό όλη τη σχετική νομοθεσία και νομολογία, σε σύγκριση με τις αντίστοιχες ανθρώπινες δυνατότητες.
• Εάν προγράμματα ΑΙ χρησιμοποιηθούν τόσο ως δικηγόροι, όσο και ως δικαστές, τότε ουσιαστικά θα προκύψει ένα ενιαίο σύστημα ανταλλαγής στοιχείων μόνο, εφόσον και τα δύο προγράμματα θα καταλήγουν στο ίδιο αποτέλεσμα.
• Σταδιακά θα χαθούν βασικές αρχές του δικαιικού συστήματος, όπως το δικαίωμα φυσικής παρουσίας διαδίκων στο Δικαστήριο, το δικαίωμα να ακουστούν ή/και το δικαίωμα να εκπροσωπήσουν τον εαυτό τους ή να εκπροσωπηθούν από δικηγόρο της επιλογής τους ενώπιον Δικαστή.
• Ζητήματα πιθανόν να τεθούν και στην αιτιολόγηση των δικαστικών αποφάσεων και συνεπακόλουθα στη διαφάνεια των διαδικασιών, εφόσον οι αλγόριθμοι που θα χρησιμοποιούνται από τους υπολογιστές και τα προγράμματα ΑΙ δύσκολα θα μπορούν να αιτιολογήσουν με επιχειρήματα την απόφαση, ή να ασκήσουν διακριτική ευχέρεια υπέρ μίας εκδοχής έναντι κάποιας άλλης σε περίπτωση ερμηνείας νομικών διατάξεων ή να αξιολογήσουν υποκειμενικά στοιχεία, όπως η πρόθεση των μερών ή του κατηγορουμένου.
• Θα κινδυνεύει ο πλουραλισμός απόψεων, στον οποίο σύμφωνα με τον παρόν σύστημα δίνεται η δυνατότητα συνύπαρξης απόψεων μέσα στην κοινωνία και είναι απόλυτα αποδεκτό, αλλά και θεμιτό και αναγκαίο για την ευημερία της κοινωνίας.

Με την πιο πάνω ανάλυση δεν επιδιώκεται η επιχειρηματολογία ούτε υπέρ ούτε εναντίον της χρήσης ΑΙ ή των ζητημάτων που πιθανώς να προκύψουν στο μέλλον από τη χρήση ΑΙ στο νομικό ή δικαστικό τομέα, ούτε προτείνεται ότι θα έπρεπε να αντικατασταθούν οι δικηγόροι ή οι δικαστές από τέτοια προγράμματα.

Ένα πολύ σημαντικό μέρος της δουλειάς ενός δικηγόρου είναι η προσωπική επαφή με τον πελάτη του, ο χρόνος που θα αφιερώσει για να ακούσει το πρόβλημά του, να καταλάβει τη θέση του και το τι αισθάνεται, να επιδείξει ενσυναίσθηση, να τον στηρίξει συναισθηματικά και να επιχειρηματολογήσει ενώπιον δικαστή παρουσιάζοντας τη θέση του πελάτη του, χρησιμοποιώντας όλα τα υποκειμενικά στοιχεία και συναισθήματα για την προώθηση της υπόθεσης. Από την άλλη πλευρά, ένας Δικαστής δεν είναι ένας απλός μηχανισμός έκδοσης αποφάσεων, αλλά αποτελεί ένα θεσμό που στελεχώνεται από ανθρώπους αναγνωρισμένου κύρους και ηθικής, οι οποίοι εμπνέουν εμπιστοσύνη στους πολίτες και διασφαλίζουν ότι η αρχή του δικαίου και η νομιμότητα εφαρμόζεται είτε με την υποταγή των πολιτών σε αυτή, είτε μέσω της επιβολής κυρώσεων σε περίπτωση παραβίασής της.

Είναι όμως ιδιαίτερα σημαντικό τόσο για τους δικηγόρους, όσο και για το δικαστικό σώμα και το δικαστικό σύστημα να προοδεύουν και να εξελίσσονται μαζί με την τεχνολογία και να εκμεταλλεύονται όλες τις δυνατότητες που παρέχει άμεσα και αποτελεσματικά. Ενδεικτικό παράδειγμα είναι το γεγονός ότι το δικαστικό σώμα μέχρι και σήμερα, εν έτει 2020, δεν έχει ψηφιοποιήσει καμία απολύτως διαδικασία με αποτέλεσμα σε περιπτώσεις εκτάκτων αναγκών, όπως αυτή της πανδημίας, να παραλύει ολόκληρο το σύστημα για περίοδο περίπου 2 μηνών, σε αντίθεση με άλλα τμήματα της δημόσιας υπηρεσίας ή/και του ιδιωτικού τομέα που μπορούν να συνεχίζουν την παροχή των υπηρεσιών τους αδιάλειπτα.

* Η Ελένη Νεοπτολέμου είναι Senior Associate του Τμήματος Ανταγωνισμού, Δημόσιων Συμβάσεων και Προστασίας Δεδομένων της Harris Kyriakides. Η Ελένη ειδικεύεται στους τομείς του πετρελαίου και του φυσικού αερίου, του διοικητικού δικαίου, των διαγωνισμών και της προστασίας δεδομένων. Εμφανίζεται τακτικά ενώπιον του Διοικητικού Δικαστηρίου της Κύπρου και άλλων αρχών, όπως η Αναθεωρητική Αρχή Προσφορών εκ μέρους τόσο δημόσιων οργανισμών όσο και ιδιωτών και ασχολείται με υποθέσεις που αμφισβητούν αποφάσεις δημοσίων αρχών για λογαριασμό ιδιωτών πελατών. Παρέχει επίσης γνωματεύσεις σε θέματα πετρελαίου και φυσικού αερίου σχετικά με νομικά θέματα και θέματα συμβάσεων.